Muhayyerliği Şart Koşma Nedir

1-)

Muhayyerliği şart koşma - satış akdinde falan zamana kadar bu alışverişi kabul etme ve etmeme hakkına sahib olmayı şart olarak belirleme. Akdi yapan taraflardan birisinin, akdi devam ettirmekle, feshedip devam ettirmemek arasında seçme hakkına sahip olması.

Taraflardan birisi için herhangi bir muhayyerlik bulunmazsa bu akde lazım akit denir. Bu akdin askıda kalmasını gerektiren bir durum olmadığı için akit kesinleşir ve derhal uygulanır.

Hanefilere göre on yedi çeşit muhayyerlik tesbit edilmiştir. Bunlar; vasıf, nakit, ta'yin, gabin, miktarı belirsiz bir ölçekle satış, mürabaha ve tevliyede hıyanet, akdin parçalanması, fuzuli (yetkisiz temsilci)nin akdine icazet, satılan malla başkasının ilgili olması, satıcı için sayı, tüketim, şart, ayıb, görme, fiili tağrir muhayyerlikleridir.

Şart muhayyerliği, şart için belli bir süre belirlenip belirlenmemesine göre ikiye ayrılır. Birincisi: Satım akdini bozan muhayyerlik adını alır. Bu, tarafların muhayyerliği ebedi veya mutlak olarak tesbit etmeleri halinde' söz konusu olur. Bu malı "Ebed"ı muhayyer olmak üzere sattım veya satın aldım, yahut muhayyerlikle veya istediğim zamana kadar muhayyer olmak üzere sattım" demek gibi. Bazan da şart, Ali'nin gelişi, rüzgarın çıkışı, yağmurun yağışı gibi belirsiz bir vakit belirleme şeklinde olursa akit fasit olur. Üç gün geçmeden önce şart düşürülür veya muhayyerlik süresi belirli hale getirilirse, bilinmezliğin yok olması sebebiyle satım akdi sahih hale gelir (el-Kasani, Bedayiu's-Sanayi, V,174; İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtar, IV, 49). İkincisi; meşru muhayyerlik adını alır. Bu, belirli bir sure konulmasıyla olan şart muhayyerliği olup, burada söz konusu edilen husustur.

Şart muhayyerliğinin meşruluğu sünnetle sabittir. Ashab-ı kiramdan Habban b. Munakkız alış-verişlerinde aldanıyordu. Hısımları Hz. Peygamber (s.a.s)'e başvurup, Habban'ın hacr altına alınmasını istediler. Bunun üzerine Allah Rasulü Habban'a şöyle buyurdu: "Alış-veriş yaptığın zaman; Aldatma yok, benim için üç günlük muhayyerlik hakkı vardır, de" (Buhari, Büyü', 48; Müslim, Buyu', 48; Ebu Davud Buyu', 66; Zeylai, Nasbu'r-Raye, IV, 6 vd.).

Şart muhayyerliğinin süresi, hakkında İslam hukukçuları arasında görüş birliği yoktur. İmam Ebu Hanife, Züfer ve İmam Şafii yukarıdaki hadise dayanarak şart muhayyerlik süresinin üç günden fazla olamayacağını söylemişlerdir. Çünkü prensip olarak satım akdinin derhal uygulanabilmesi için muhayyerlik şartının bulunmaması gerekir. Muhayyerlik mülkiyetin nakline ve bağlayıcı olmasına engel teşkil eder. Bu yüzden sadece hadiste zikredilen kadarı meşru olur. Bu da üç günden ibarettir. Enes (r.a)'ten rivayete göre; bir adam diğerinden, dört gün muhayyer olmak üzere bir deve satın almış. Durumu öğrenen Allah Rasulü satım akdini iptal etmiş ve "muhayyerlik üç gündür" buyurmuştur (ez-Zeylai, Nasbu'r-Raye, IV, 8). Muhayyerlik üç günden fazla olursa Ebu Hanife ve Züfer'e göre satış fasit olur. Ebu Hanife'ye göre, muhayyerlik hakkı sahibi üç gün için izin verirse akit sahih hale gelir. Şafiiye göre ise bu durumda akit batıl olur.

İmam Ebu Yusuf, İmam Muhammed ve Ahmed b. Hanbel ise muhayyerlikten amacın, düşünmek, zaman kazanmak olduğunu esas alarak, bazı malların satımında üç günün yetmeyeceğini, daha fazla süreye ihtiyaç olabileceğini söylemişler ve taraflarca belirlenmiş olmak şartıyla üç günden fazla sürenin de geçerli olduğunu belirtmişlerdir. Dayandıkları delil; İbn Ömer'in "İki aya kadar muhayyerliğe icazet vermesi"dir (Zeylai, a.g.e., IV, 8). Ancak Zeylai bu hadisin cidden garib olduğunu söylemiştir (es-Serahsi, el-Mebsut, XIII, 41; İbnü'l-Hümam, Fethu'l-Kadir, V, III; el-Kasani, a.g.e:, V,174; İbn Kudame, el-Muğni, III, 585). Mecelle, bu ikinci görüşü insanlar arasındaki muameleler için daha uygun bulmuş ve kanunlaştırmıştır: "Satıcı veya alıcı yahut her ikisi birden belirli süre içinde satışı feshetmek yahut icazet ile infaz eylemek hususunda muhayyer olmak üzere satım akdinde şart kılmak caizdir" (Mecelle, madde, 300).

Malikilere göre ise süre, satılan malın durumuna göre taraflarca serbestçe belirlenebilir. Bazı şeyler bir veya iki güne, bazıları daha fazla zamana ihtiyaç duyurur. O'na göre, Hadislerdeki sure örnek kabılinden olup, sınırlayıcı değildir. Mesela; meyve bir günden fazla kalmadığı için, ona bir günden çok muhayyerlik şartı caiz olmaz. Kumaş ve hayvana üç gün uygundur. Kendisine üç günde ulaşılamayan arazilere, üç günden fazla şart muhayyerliği caiz olur. Çünkü muhayyerliğin amacı satılan malı incelemektir. Bu ise malın durumuna uygun bir süreyi gerekli kılar (İmam Malik, el-Müdevvene, IV, 170).

Muhayyerlik; tek tarafta da olsa lazım, feshi kabıl ve akit meclisinde malı kabzetmenin şart olmadığı akitlerde bulunabilir. Bu özellikleri taşımayan vekalet akdi gibi lazım olmayan akitlerde, nikah ve muhalea gibi feshi kabıl olmayan akitlerde, sarf akdi gibi, akdin konusunun kabzedilme şartı olan akitlerde şart muhayyerliği bulunmaz.

Şart muhayyerliği ile satılan bir mal muhayyer olan tarafın mülkiyetinden çıkmaz, muhayyer olmayan tarafın mülkiyetinden ise çıkar (el-Ceziri, Kitabü'l Fıkh, ale'l-Mezahibi'l Erbaa, II, 180 vd.).

Şart muhayyerliğini düşüren haller:

1) Sarih (açık) düşürme: Bu, muhayyerlik hakkı sahibinin: "Muhayyerliği düşürdüm veya iptal ettim yahut satım akdine icazet verdim veya ondan razı oldum" gibi sözleriyle olur. Bu durumda muhayyerlik ortadan kalkar. Karşı tarafın bunu bilip bilmemesi sonucu etkilemez. Yine muhayyerlik hakkı sahibinin "akdi feshettim veya onu bozdum yahut iptal ettim" demesiyle de muhayyerlik düşer (el Kasani, a.g.e., V, 267, 271).

2) Delalet yoluyla düşürme: Bu, muhayyerlik hakkı sahibibinin satım akdine icazetine delalet eden bir tasarrufta bulunmasıyla meydana gelir: Buna göre, müşterinin muhayyerliği satın aldığı şeyi sattığı, rehin verdiği veya hibe ettiği zaman düşer. Çünkü bunlar, önceki satım akdine icazet anlamına gelir (el Kasani, a.g.e., V, 267, 272; es-Semerkandi, Tuhfetü'l-Fukaha, II, 95). Yine, müşterinin evi, birisine ücretli veya ücretsiz kiraya vermesi muhayyerliği delalet yoluyla düşuren hallerdendir (el-Kasani, a.g.e., V, 270; es-Semerkandi, a.g.e, II, I00 vd.).

3) Zaruret yoluyla düşürme: Aşağıdaki durumlarda muhayyerlik zaruri olarak düşer. Muhayyerlik suresinin geçmesi, kendisi için muhayyerlik şart koşulanın ölümü, akıl hastalığı, uyku, bayılma ve irtidat gibi ölüm anlarında olan şeyler, muhayyerlik süresi içinde, satılan malın helak olması, satılan malın ayıplı hale gelmesi gibi (es-Serahsi, a.g.e., XII, 42, 44; el-Kasani, a.g.e., V, 267, 271; İbn Kudame, el-Muğni, III, 588; İbn Rüşd, Bidayetü'l Müctehid, II, 23B İbnü'l-Hümam, Fethu'l-Kadir, IV, 395 vd.; el-Fıkhu'l-İslami ve Edilletüh, IV, 539-548).

Bu bilgi faydalı oldu mu ?