Icbar Nedir

1-)İCBÂR



Bir kimseyi bir şeye veya bir işi yapmaya zorlamak. Başkası üzerinde velayet yetkisi oları kimsenin, onun şahsı veya malı üzerinde bazı hukuki tasarruflarda bulunabilmesi. İcbarın eş anlamlısı oları ikrah; bir kimseyi korkutarak, istemediği ve çirkin gördüğü bir işi yapmaya onu zorlamak anlamındadır. İcbarda, iş veya tasarrufu, zorlayan; ikrahta ise ærlanan kimse yapar (İbn Manzur, Lisanü'l-Arab, İcbar ve İkrah mad.; es-Serahsi, el-Mebsut, 3. baskı, Beyrut 1398/1978, XXIV, 38; Ali Haydar, Dürerü'l Hükkam, 3. baskı, İstanbul 1330/1912, III, 15; Mecelle, mad., 948).

İslam hukukunda icbar konusu daha çok, başkası üzerinde velayet hakkı olan kimselerle ilgili olarak incelenir. Nikah velayeti, hakimin bazı konularda zorlama yetkisi gibi. İslam hukukunda, mümeyyiz ve gayri mümeyyiz küçüklerle, akıl hastalarının veli aracılığı ile evlenmesi mümkün kılınmıştır. Bu şekildeki nikah, hüküm ve sonuçlarını büluğ çağından sonra doğuracağı için küçük veya akıl hastası için zarar söz konusu değildir. Veliye cebr hakkı tanımanın sebepleri çeşitlidir. Daha küçükken çocuğu, fırsatı çıkınca en uygun ve denk (küfüv) bir evlilik sağlamak, çocuğun erken büluğa erdiği toplumlarda özellikle kız çocuklarını cinsel konuda korumak, onlara daha küçük yaşta sıcak bir aile yuvası hazırlamak gibi sebepler bunlar arasında sayılabilir (Halil Cin, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara 1974, s. 78).

Hanefilere göre, kız çocuğu büluğ çağına girince artık evlenmeye zorlanamaz. Büluğ çağındaki bir erkek veya kızı, velisi evlendirmek istiyorsa rızalarını alması gerekir. Şafii, Maliki ve Hanbelilere göre ise kadın bakire olduğu sürece re'sen evlendirilebilir.

Küçüğü re'sen evlendirme İslam'a has bir müessese olmayıp aşağı yukarı bütün ilk ve ortaçağ toplumlarında ve bu arada İslam'dan önce Arabistan'da ve Musevi hukukunda mevcuttu. İslam bu müesseseyi ıslah ederek muhafaza etti. Hz. Peygamber (s.a.s? Hz. Âişe'yi (ö. 57/676), babası Ebu Bekir (r.a)'den (ö. 13/634) istemiş ve Hz. Âişe gelinlik çağa ulaşınca fiili birleşme vuku bulmuştur. Sıcak iklimlerde kız çocukları çabuk geliştiği için, bu yaşın 9 olduğu belirtilmiştir (es-Serahsi, a.g.e, IV, 212). Hz. Ali'nin (ö. 40/660) de kızı Ümmü Gülsüm'ü küçük yaşta iken Hz. Ömer'e (ö. 23/643) nikahladığı nakledilir (el-Mevsili, el-İhtiyar, Kahire, ts., III, 94).

Hanefilere göre, küçüğü veya akıl hastasını baba veya onun yokluğu halinde dede re'sen evlendirmişse nikah akdi kesinleşir. Çünkü baba veya dedenin şefkat ve merhametinin tam olması sebebiyle çocukların menfaatını titizlikle koruyacakları prensibi kabul edilmiştir. Ancak baba ve dede, kötü tercihler yapmakla (sü-i ihtiyar) meşhur olur veya küçük ya da akıl hastasını fahiş gabin derecesinde düşük mehirle, yahut da dengi olmayan birisine nikahlamışsa, bu nikah geçerli değildir (el-Mevsili, a.g.e, III, 94; bk. el-Kasani, Bedayiu's-Sanayi, Beyrut 1910, II, 241-247).

1917 tarihli Osmanlı Hukuk-i Aile Kararnamesinde, mücbir velinin bu yetkileri kısıtlanarak, konu esaslara bağlanmıştır: "Oniki yaşını tamamlamamış olan küçükle (sağir), dokuz yaşını tamamlamamış bulunan kız (sağire) hiç bir kimse tarafından evlendirilemez" (a.g.e, madde: 7). "Onyedi yaşını tamamlamış olan kadın (kebire), bir şahıs ile evlenmek üzere başvurduğunda hakim, durumu velisine tebliğ eder ve veli itiraz etmediği veya itiraz ettiği görülmediği takdirde evlenmesine müsaade eder" (a.g.e, madde: 8).

Aynı kararnamede akıl hastası kadın veya erkeğin evlenmesinde bir zaruret bulunduğu takdirde, hakimin izniyle, velileri tarafından nikahlarının akdolunabileceği belirtilir (a.g.e, madde 9).

Ortak malların bölüşülmesinde de cebri taksime ihtiyaç olabilir. Cebri taksim, ortaklardan birisinin başvurması üzerine, ortak malın hakim tarafından taksim edilmesidir.

Hakimin ortak bir malı taksim etmesi için şu şartların bulunması gerekir:

a- Ortaklardan birisinin veya hepsinin, hakimden taksim talebinde bulunması. Talep olmaksızın taksim caiz değildir. Çünkü bu, başkasının mülkünde tasarrufta bulunmaktır. Bu da şer'an sakıncalı bir iştir. Bir ortak istese, diğeri taksime karşı çıksa; ortak mal, taksime elverişli ise, zararı kaldırmak için, zorla taksim edilir. Eğer taksime elverişli değilse, ortaklar, malın gelirinden münavebeli olarak yararlanırlar (el-Kasani, a.g.e, VII, 18, 22, 28; İbn Âbidin, Reddü'l-muhtar, V, 179; Mecelle, Madde, 1129, 1130).

b- Taksimde taraflar için bir zarar bulunmaması. Malın bölüşülmesinde bir zarar olmaz. Hatta ortaklar için, ölçü veya tartı yahut standard mallarda sayı ile alınıp satılan şeylerde olduğu gibi, bir fayda söz konusu ise, zorla taksim yoluna gidilir. Hakim, maslahatı gerçekleştirmek için, ortaklardan yüz çevireni zorlar.

Eğer taksimde, ortaklardan her birisi için zarar varsa, inci, mercan ve yakutta olduğu gibi, ortak malın hakim tarafından taksimi yoluna gidilmez. Tek elbise, tek kitap, çadır, ev, hamam, küçük dükkan, at, deve, koyun, sığır da bu kabildendir. Burada zarar, iki ortağa birlikte söz konusu olur. Hakim ise, zarar vermeye malik olmaz. Zarar yalnız bir ortak için söz konusu olacaksa, diğerinin isteği ile mal taksimi yapılır. İki kişi arasında, birisinin hissesi az, diğerinin çok oları ortak bir arazi, büyük hisseye sahip oları taksim isterse, şüyuu gidermek için hakim taksime karar verir. Eğer küçük hisseye sahip oları taksim için talepte bulunmuşsa, bir görüşe göre taksime karar verilir; başka bir görüşe göre ise, taksim onun aleyhine olduğu için, talebi geçersiz sayılarak taksim kararı verilmez. Ortakların hisseleri bağımsız birim olarak kullanılamayacak kadar küçük hisseler halinde ise, hepsinin rızası olmadıkça ortak arazi taksim edilemez (el-Kasanı, a.g.e, 28; el-Meydanı, el-Kitab maa'l-Lübab, IV, 94 vd.; ez-Zühayli, el-Fıkhu'l-İslami ve Edilletüh, Dımaşk 1405/1975, V, 667 vd.).

Malikilere göre, ortak bir malın taksiminde zarar yoksa hakim tarafından zorla taksimi yoluna gidilir. Eğer taksimi kabil olmayan bir malsa, şüyuun izalesi için satılır ve satış bedeli, ortaklara hisseleri oranında dağıtılır (ez-Zühayli, a.g.e, V, 669, 670).

Hamdi DÖNDÜREN

Bu bilgi faydalı oldu mu ?