Akli Delıl Nedir

1-)AKLÎ DELİL

Delil; "Mürşid, rehber, kılavuz" anlamlarına gelir. Istılahda ise, "bilinmeyen şeylerin bilinmesini mümkün kılan şeydir." Veya "Kendisine iyice bakarak ve düşünerek, istenilene götüren şeydir." (el-Cüveyni, el İrşad, Mısır, 1369/1950, 8; elCürcani, et-Ta'rifat, İstanbul 1253, 61, et-Tehanevi, Keşşafu ıstılahati'lfünun, İstanbul 1984, I, 492).

Delil, bize rehberlik eder ve bir şeyin doğru veya yanlış oluşu hakkında bizi bilgi sahibi ederek yol gösterir. Olumlu veya olumsuz, hüküm vermemizi sağlar. Delille öğrenilen ve doğruluğu kanıtlanan şeye "medlul" denir.

Deliller bir bakıma, aklı ve nakli (sem'i) olmak üzere ikiye ayrılır. "Vahye ve işitmeye dayanan delile" nakli delil denir. Nakli delile dini delil de denmektedir. Kur'an ve hadislerin bildirdikleri, nakli delillere dahildir. Aklı delil ise; "mukaddimeleri (önermeleri), akla dayanan delildir. Akli ve nakli deliller, kat'i ve zanni olmak üzere ikiye ayrılırlar. Kesin olarak medlulü isbat eden akli delile burhan (ve huccet)* denir. Önermeleri kesin olmayan akli delile de hatabe adı verilir.

Burhan; zeki ve kültürlü insanların, inceliklerini anlayıp yararlanabilecekleri delil çeşididir. Mesela: "Âlem değişkendir, her değişken hadistir (sonradandır)" delili bir burhandır. Cahil ve kültürsüz insanlar burhanı anlamaz. Burhan, münakaşa ve münazaralarda geçerliliği olan bir delildir.

Hatabi deliller ise, kafası olumsuz fikirlerle şartlanmamış kimseleri ikna edebilen delillerdir. "Bir yerde iki yönetici olmaz" ifadesi bir hatabi delil sayılır Bu tür delillerin mukaddimeleri, genellikle doğruluğu kabul edilmiş ifadelerdir.

Kesinlik ifade eden akli delillere yakiniyyat denir ki, bunların altı türü vardır;

1) Bedihiyyat: Aklın, bir delile ihtiyaç duymadan, apaçık bir şekilde hemen biliverdiği bilgilerdir. Bunlara evveliyat da denir. "Bir, ikinin yarısıdır", "Bütün, parçasından büyüktür" gibi.

2) Müşahedat: Aklın duyu organlarıyla verdiği hükümlerdir. "Güneş, aydınlatıcıdır", "Ateş, yakıcıdır" gibi. Bunlara, hissiyat ve mahsusat da denir.

3) Fıtriyyat; Aklın, basit bir kıyasla vardığı hükümdür. "Dört sayısı, çifttir" gibi. Bunlar, kıyasları beraberlerinde bulunan hükümlerdir.

4) Mücerrebat: Aklın, müşahedelerin tekrarı sonucunda verdiği hükümdür. "Hint yağı ishal edicidir" gibi.

5) Mütevatirat: Aklın, mütevatir haberlere dayanarak verdiği hükümdür. "Mekke Hz. Peygamberin doğum yeridir." gibi.

6) Hadsiyyat (sezgiler): Aklın, mukaddimelerden süratle neticeye ulaşmasıyla varılan hükümdür. "Ay, ışığını güneşten alır" gibi. Bunlar, zaruri ilim ifade ederler. (Sadeddin et-Taftazani, Şerhu'l-Makasıd, Mısır (t.y.), I, 232-235; Bekir Topaloğlu, Kelam İlmine Giriş, İstanbul 1988, 71).

Kesinlik ifade etmeyen akli delillere de zanniyyat denir. Bunların da altı çeşidi vardır

1) Müsellemat: İlmi münakaşada karşı tarafın kabul ettiği hükümlerdir. Peygamberimizin miracını inkar eden hıristiyana karşı Hz. İsa'nın miracını delil getirmek gibi.

2) Meşhurat: İnsanların hepsinin veya büyük çoğunluğunun kabul ettiği hükümlerdir. "Adalet güzeldir. Zulüm çirkindir" gibi.

3) Makbulat: Yalan söylemeyeceğine dair kendilerine hüsn-i zan beslenilen büyük alimlerin ve mürşidlerin

sözleri bu kategoriye dahildir.

4) Karinelerle hüküm vermek: Yoğun bulut görüp yağmurun yağacağını söylemek gibi.

5) Muhayyelat: Psikolojik olarak arzu uyandırmak veya nefret ettirmek için tahayyül edilen hükümlerdir. "Bal, iğrenç bir kusmuktur", "Şarap, akıcı bir yakuttur" gibi.

6) Vehmiyyat: Duyular aleminin ötesinde kalan hususlar için duyulan alemle kıyas edilerek verilen hükümlerdir. "Kainatın ötesi sonsuz bir fezadır", "Var olan her şey görülebilir" gibi .

Bu tür deliller, insanı kesin bilgi edinmeye götürmeyen akli deliller olduğundan zanni deliller adını almışlardır. (el-Cürcani, Şerhu'l-Mevakıf, İstanbul 1286 h., 76; et-Tehanevi, Keşşaf, II, 939; Bekir Topaloğlu, a.g.e., 75).

Mehmet BULUT

Bu bilgi faydalı oldu mu ?