Alışverişte Aldatmak Nedir

1-)

Alış-verişte aldatmak, eksik vermek, saklamak, gizlemek, farkına varmamak gibi anlamlara gelen bir İslam hukuku terimi.

Gabn alış-verişlerde, normal kıymetin üstünde veya altında olmak üzere bedeller arasında eşitsizliğin bulunmasıdır. İslam'da alış-verişlerde kar yasaklanmadığı gibi, buna bir sınır da konulmamıştır. Ancak yalan, hile, satılan malı kendisinde olmayan sıfatlarla övme veya maldaki bazı kusurları gizleme yasaklanmıştır. Tarafların yalan ve hile ile birbirlerini aldatması ve böylece malın çok yüksek veya çok düşük fiyatla satılması meşru görülmemiştir.

Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulur:

"Birbirinizin mallarınızı haram sebeplerle yemeyiniz. Meğer ki (o mallar) sizden karşılıklı rızaya dayanan bir ticaret malı ola"(en-Nisa, 4/29). Ayette sözü edilen karşılıklı rıza ancak belirli miktar mal ve satış bedeli üzerinde olur. Bir kimse alış-verişte aldatıldığım bilse, satım akdine o hali ile razı olmayacaktır.

Enes b. Malik (Ö. 93/712)'ten rivayete göre, Hıbban b. Munakkız alışverişlerinde aldatılıyordu. Hz. Peygamber kendisine şu tavsiyede bulundu: " Alış-veriş ettiğin zaman şöyle de: Aldatma yok ve benim için üç gün muhayyerlik hakkı vardır" (Buhari, Buyu', 48; Husumet, 3; Müslim, Buyu', 48). Yine hadiste, "Hile yapan benden değildir" (Müslim, İman;164; Ebu Davud, Buyu, 50; Tirmizi, Buyu' 72) buyurulur.

Gabn; fahiş (çok aldatma) ve yesir (az aldatma) olmak üzere ikiye ayrılır. Alış-veriş yapanlar piyasa fiyatlarının esneklik alanı içinde hareket edebilirler. Bu alanın dışına çıkılınca gabn hali başlar ve nisbet yükseldikçe sorumluluk da artar. Yesir gabn, bilirkişinin değerlendirme alanı içinde kalan az aldatmalardır. Mesela, yüz liraya satın alınan bir mala, piyasa fiyatlarından anlayan bir bilirkişi doksan, diğeri doksanbeş lira kıymet biçerse yüz liralık satış bedeli yesir gabn sayılır. Bilirkişilerin değerlendirme alanına girmeyecek ölçüde yüksek veya düşük fiyatla satım akdinde fahiş gabn vardır.

Mesela on liraya alınmış olan bir mala, bilirkişilerden birisi beş diğeri altı, başka birisi de yedi lira fiyat biçse ve on lira fiyat biçen olmasa, fahiş gabn meydana gelmiş olur. Böylece, bu malın beş liranın altında veya yedi liranın üstünde satılması halinde gabn gerçekleşir (İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtar, IV, 159).

Belh fakihlerinden Nusayr b. Yahya (Ö. 268/881), satım akdine konu olan malların az veya çok tasarrufa uğramalarını göz önüne alarak fahiş gabni; gayr-i menkullerde %20, hayvanlarda % 10 ve menkul ticaret eşyasında %5 olarak sınırlamış ve piyasa fiyatının üstünde veya altında bu nisbetler aşılarak yapılacak satışların fahiş gabn derecesinde olduğunu belirtmiştir (İbn Nüceym, el-Bahru'r-Raik, Mısır 1334, VII, s.169). Mecelle 165. maddesinde aynı ölçüleri esas almıştır. Bu nisbetler uygulama ile ilgilidir. Günlük hayatta, çok vuku bulan muamelelerde aldanma ihtimali azalırken, nadiren yapılanlarda yükselir (Ali Haydar, Düraru'l-Hukkam Şerhu Mecelleti'l-Ahkam, I, s.247). Yukarıdaki nisbetlere varmayan aldatmalar, az aldatma sayılır.

Yesir gabnin satım akdine bir etkisi olmaz ve akdi feshetmeye imkan vermez. Çünkü bundan sakınmak güçtür. Günlük hayatta çok olağan bir durumdur. İnsanlar normal olarak bunu müsamaha ile karşılarlar. Hanefiler üç durumu bundan müstesna kıldılar ki, bunlarda töhmet sebebiyle, yesir gabn yüzünden akdi feshetmek mümkün olsun. Bu haller şunlardır:

a) Serveti borcunu karşılamayan borçlunun tasarrufu. Böyle bir borçlu, yesir gabnle de olsa malından birşeyi sattığı veya satın aldığı zaman, borçluların akdi fesih hakkı vardır. Ancak diğer tarafın gabni kaldırması durumu müstesnadır. Çünkü borçlunun tasarrufu, alacaklıların icazetine bağlıdır. İcazet verirlerse akit yürürlük kazanır, vermezlerse batıl olur.

b) Ölüm hastasının tasarrufu. Ölüm hastası yesir gabnle mal satsa veya satın alsa, alacaklıların veya bunların ölümü halinde varislerin, bu tasarrufu fesih talep etme hakkı vardır. Ancak karşı tarafın gabni kaldırması durumu müstesnadır.

c) Vasinin, yetimin bir malını kendi oğlu veya karısı gibi lehine şahitlik yapması caiz olmayan kimselere yesir gabnle satması halinde akit bozulur.

Fahiş gabn ise, akidin rızasına etkili olur ve onu ortadan kaldırır. Ancak bu şekilde aldatılan kimsenin akdi feshedip edilmeyeceği ihtilaflıdır.

Hanefilere göre, fahiş gabnin satım akdini feshe sebep olması için hile (tağrir) ile birlikte bulunması gerekir. Tağrir; bir kimseyi söz, fiil ve davranışlarıyla etkileyerek, satım akdinin onun yararına olduğunu telkin etmek ve onu piyasa fiyatının dışında bir satış bedeline razı etmektir. Burada aldatmanın çok ciddi nitelikte olması gerekli değildir. Taraflardan birisinin veya dellal gibi üçüncü bir şahsın, sözlerine, akdi yapmaya sevkedici nitelikte yalan karıştırması fesih hakkının doğması için yeterlidir. Yalan ve hile bulununca, aldatılan ma'zur sayılır. Çünkü satım akdine rıza, aldatmanın bulunmaması esasına dayanır. Aldatma olunca, rıza tam olarak bulunmuş sayılmaz.

Ancak Hanefiler üç durumda aldatma olmasa bile fahiş gabn hali gerçekleşince akdi feshetmeyi caiz görürler. Bunlar: Beytu'l-Mal'ın malları, vakıf mallar ve küçüklük, akıl hastalığı yahut sefahet gibi sebeplerle hacir altında bulunanların malları (Ali Haydar, a.g.e., I, s.588, 589; Mecelle, mad. 356

Hanbelilere göre aldatma olsun veya olmasın fahiş gabn hali varsa şu üç durumda aldatılan satım akdini feshedebilir.

a) Şehre mal getirenleri yolda karşılama. Bu, şehre mal getiren kimseleri, henüz şehir merkezine ulaşmadan yolda karşılamak ve eşya fiyatlarını öğrenmesine fırsat vermeden malını satın almaktır. Bu haramdır ve bir ma'siyettir. Bunlarda fahiş gabn hali varsa satım akdini bozma hakkı vardır. Çünkü Hz. Peygamber "Mal getiren binitlileri yolda karşılamayınız" (Buhari, Buyu', 72, İcaze, 11, 19; Müslim, Buyu', 21; Ebu Davud, Buyu', 45) buyurur: Şafiiler de bu görüştedir.

b) Hileli açık arttırma (neceş), satışa arzedilen malın fiyatım arttırmaktır. Kişi bunu satın almak için değil, başkasını aldatmak için yapar. Burada müşteri için, arttıranın almayı istemediğini bilmediği zaman muhayyerlik hakkı sabit olur. Şafiilere göre bu durumda muhayyerlik hakkı yoktur (Muğni'l-Muhtac; II, s, 37; el-Mühezzeb, I, s.291).

c) Satıcıya fiyat konusunda güvenen kimse (müstersil). Bu, eşya fiyatlarını bilmeyen, pazarlık yapmayı sevmeyen ve satıcıya itimat eden kimsedir. Daha sonra fiyatta büyük bir aldatma durumu ortaya çıksa alış-verişi bozmak için muhayyerlik hakkı doğar. Malikiler, bu üç durumda da satım akdinin geçerli olduğunu; ancak bu şekildeki alış-verişin, Hadislerdeki yasaklama yüzünden haram olduğunu söylerler (Vehbe ez-Zühayli, el-Fıkhu Î İslami ve Edilletuhu, Dimaşk, 1405/1985, IV, s.223, 224).

Şafiilere göre fahiş gabnin satım akdine bir etkisi bulunmaz. Aldatma olsun veya olmasın hüküm değişmez. Çünkü aldatma, çoğu zaman aldatılanın kusuru yüzünden vuku bulur. Alıcı, anlayan birisine sorsa, gabn meydana gelmezdi (Muğni'l Muhtac, II, s.36).

Ebu Hanife'ye göre alış-veriş için mutlak vekil kılınan kimse; müvekkilinin malını fahiş veya yesir gabnle yahut benzer fiyatıyla; kısaca kendisinin uygun gördüğü bir fiyatla, yahut şart muhayyerliği ile satabilir. Ancak bu malı kendisine veya lehlerine şahitliği geçerli olmayan hısımlarına satması durumu müstesnadır. İmam Muhammed ve İmam Ebu Yusuf'a göre ise, alış-verişe vekil olan kimse, satım akdini fahiş gabinle yapsa, menfaati ihlal olunan kimse fesih talebinde bulunabilir (Ali Haydar, Düraru'l Hukkam Şerhu Mecelleti'l-Ahkam, I. s,138, 589, III. s, 921; Mecelle, mad. 64, 356, 1494).

İmam Malik (Ö 179/795)'e göre, fahiş gabn terimiyle ifade edilen çok aldanma, malın kıymetinin üçte biri ile sınırlandırılmıştır. Buna göre bir mal, kıymetinin üçte birinden daha yüksek veya üçte birinden daha az bir fiyatla satılmış olsa fahiş gabn meydana gelmiş olur. Eğer bu miktar aşılmamışsa az bir aldanma olur ki, bu olağandır (el-Ceziri, Kitabu'l-Fıkıh Ale'l Mezahibi'l Erbaa, II. s, 284). Hz. Ebu Bekir (Ö.13/634) halife iken valilerine yaptığı irşadında fahiş gabn nisbetini üçte bir olarak belirtmiştir. İmam Malik'in dayandığı delil Hz. Ebu Bekir'in bu uygulamasıdır. Daha sonra Maliki mezhebinde, bir yüzde vermek yerine, gabn şöyle tarif edilmiştir: Bir malın, kıymetinden açık yani göze batan bir şekilde fazla veya eksik bir fiyatla satılmasıdır. Fazlalık veya noksanlık açık olduğu zaman fahiş gabn meydana gelir. Hanbelilerin bu konudaki görüşü de Malikiler gibidir (İbn Kudame, el-Muğni, III, s. 585; el-Ceziri, a.g.e II, s. 284; Gazzali, İhyau Ulumi'd-Din, Mısır 1375/1956, II, s. 72).

İslam hukukunun gabn ve tağrir (hile) konusunda açık ve kesin bir sınır getirmeyişinin amacı, nisbetlerin tesbitini beldelerin örflerine bırakmaktır. Çünkü ekonomik bakımdan kalkınmış ve paranın değerini korumayı hatta sürekli yükseltmeyi başarmış ülkelerde fiyatlar çoğu zaman istikrarlıdır. İnsanlar uzun süre, bazan yıllarca aynı seviyede kalan piyasa fiyatlarının dışına çıkılmasına razı olamaz. Fakat paranın sık sık değer kaybettiği ve eşya fiyatlarının sürekli olarak arttığı bir ekonomide, insanlar fiyat değişikliklerine alışırlar; bu yüzden mesela %5 olan menkul eşya fahiş gabn nisbeti önemini kaybedebilir. Bu yüzden bazı Avrupa ülkelerinde ve Türk Borçlar Kanununun 21. maddesinde, aşırı yararlanma adı verilen gabn halinin meydana gelmesi için iki şart konulmuştur. Mal ve satış bedeli arasında aşırı bir nisbetsizlik bulunmalı ve bu nisbetsizlik karşı tarafın özel durumunun istismar edilmesinden doğmuş olmalıdır. Darda kalma, hıffet hali ve tecrübesizlik, özel durumun belirtileridir (Kefalettin Birsen, Borçlar Hukuku Dersleri; İstanbul 1954, s.104 vd; Kemal Tunçomağ, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, I, s. 227 vd).

İslam'da, fahiş fiyatla satın alınan mal elden çıksa, tüketilse veya malda geri vermeye engel bir eksiklik meydana gelse artık fesih hakkı kullanılarak satım akdi bozulmaz (Ali Haydar, a.g.e, I, s. 586, 587).

Bu bilgi faydalı oldu mu ?