Bey' Bı'l-Istıglal Nedir

1-)BEY' Bİ'L-İSTİĞLÂL



Bey', satmak ve satın almak; istiğlal ise, gelirini istemek, kar ve gelirini almak, sömürmek gibi anlamlara gelir. İstiğlal yoluyle satış, bey bi'lvefa*, yani vefa yoluyle satış sonunda ortaya çıkabilir. Bu iki çeşit satış şekli de ödünç para bulabilmek için başvurulan yollardandır. Şöyle ki;

Paraya ihtiyacı olan bir kimse sermaye sahibine gidip "Bana yüz altın ver, buna karşılık sana falan dükkanımı borcumu ödeyinceye kadar geçici olarak satayım. Borcumu ödeyince dükkanı geri alırım. Bu arada dükkanın kira gelirinden yararlanabilirsin" der. Sermaye sahibi bu teklifi kabul edip parayı verince "bey' bi'l-vefa" akdi yapılmış olur. Burada dükkanı teslim alan sermayedar, onu bizzat kullanabilir, ya da kiraya verebilir. Çünkü bu, temelde rehin (ipotekli mal) niteliğindedir. (Ali Haydar, Dürerü'l-Hukkam Şerhu Mecelleti'l-Ahkam, İstanbul 1912, I, 664-666; Mecelle; madde 397) Hanefilere göre rehin alan kimse, mal sahibinin izni olunca ondan yararlanabilir. İşte alacaklı böyle bir dükkanı mal sahibine kiraya verirse, bu muameleye "bey'bi'l-istiğlal" adı verilir (Mecelle, madde, 119).

Osmanlılar devrinde faize düşmeden bu şekilde satım, hibe veya kira akdi gibi muamelelere borçlunun fazla bir meblağ ödemesi işlemlerine "muamele-i şer'iyye"; fazla olarak alınan meblağa "ribh-i şer'i" denilmiştir. Bu muameleleri sermaye sahipleri yanında para vakıfları da uygulamıştır. Çünkü hanefilerden İmam Züfer, para, yiyecek, ölçü veya tartı ile alınıp satılan menkul malların da vakfedilmesini caiz görmüştür. Hanefi ve Şafii mezhepleri genel olarak muamele-i şer'iyye'ye cevaz verirken, Maliki ve Hanbeliler bunu temelde reddederler. (İbn Rüşd, Bidayetü'l-Müctehid, Mısır (t.y.) II, 123, 124; Bilmen, Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu, İstanbul 1969, 5, 47, 48). Bey'bi'l-İstiğlal da Maliki ve Hanbeliler'in reddettiği satışlardan biridir.

İstiğlal yoluyle satışta, mal sahibinin ipotekli mülkünü müşterinin bu yeri kabzetmesinden sonra kiralaması gerekir. Böylece, başlangıçta kiralama şartıyle satış ihtimali kalkmış olur. Bu durumda mal sahibinin kiracı sıfatiyle, kira süresince kira bedelini, süre bittikten sonra ise ecr-i misili* ödemesi gerekir (İbn Âbidin, Reddü'l- Muhtar, Beyrut (t.y.) 4, 248).

İslam hukukuna göre, misli malların ödünç verilmesi ariyat* akdi kabul edilmiştir. Karzda verilenden fazlasını almanın faiz sayılması ödünç para temininde güçlükler meydana getirince, bu muameleler uygulamaya girmiştir. Çünkü ödünç sırasında kararlaştırılan veya örfleşmiş bulunan menfaat faiz olur. (es-Serahsi, el-Mebsut, 14, 31, 35; İbn Âbidin, a.g.e., 4,179,182,195). Kimi zaman da borçlunun borcunu vadesinde ödememesi veya geciktirmesi mağduriyete sebep olur. Bu durumlar karz-ı hasenin işleyişi önündeki engellerdir.

İşte, sermaye sahibi verdiği ödünç parayı zamanında alabilmek için borçludan teminat isteme hakkına sahibtir. Rehin borç ödenmediği takdirde satılmış sayılması onun teminat yönünü güçlendirir. İpotekli malı kiracı sıfatıyla da olsa borçlunun kullanması, ona ödeme gücü kazandırır. Malı istiğlal yoluyla elinde tutan malik kiracı, onu alacaklının izni olmadan başkasına satamaz. Borçlunun durumu da böyledir. Bu hak, tarafların mirasçılarına intikal eder. (el-Kasani, Bedayiu's-Sanayi', 6, 135, 138; el-Cassas, Ahkamü'l-Kur'an, 2, 20). Borçlu, alacaklı ile kira sözleşmesi yapmakla, bu maldan onun yararlanmasına izin vermiş sayılır.

Sonuç olarak; başkasına borç para veren kimse menkul veya gayri menkul bir malı teminat olarak isteyebilir. Ayrıca, bu malı vefa yoluyle satın alarak borç ödeninceye kadar malikine kiraya verebilir. Bu mal temelde rehin niteliğinde olduğu için, mal sahibinin izniyle alacaklarının bundan yararlanması mümkündür. Kira gelirini almak da yararlanma kapsamına girer. (Ali Efendi, Fetava, İstanbul, 1311, I, 300-302)

Hamdi DÖNDÜREN

Bu bilgi faydalı oldu mu ?