Celdeki Nedir

1-)on dördüncü asırda Mısır’da yetişen ünlü Müslüman kimya alimi. İsmi Aydemir bin Ali el-Celdeki olup, lakabı İzzeddin’dir. Celdeki diye meşhur olmuştur. Doğum ve vefat tarihleri belli değildir. Bazı kaynaklarda 1342 (H.743) senesinde vefat ettiği bildirilmektedir. Aslen Horasan yöresindendir.

Ömrü boyunca ilim öğrenip, araştırmalar yapan Celdeki, zamanının alimlerinden ilim tahsil edip, çeşitli ilim merkezlerine ilmi seyahatler yaptı. Kimya tarihini inceleyerek kimyanın geçirdiği devreleri ve gelişmeleri iyice kavradı. Bilhassa Cabir bin Hayyan ve Razi’nin kimya ile ilgili eserlerini derinlemesine inceledi. Bu arada diğer kimya alimlerinin de eserlerini tedkik etti. İncelediği eserlerden elde ettiği bilgilere kendi tecrübe ve teorik bilgilerini de kattı. Kimya meselelerine derin izahlar getirdi. Deneylerine dayanarak, kimyasal reaksiyonlarda, reaksiyona giren maddelerin arasında ölçü veya miktar olarak belirli bir oranın bulunduğunu keşfetti. Bu buluş bugün bahsedilen sabit oranlar kanunudur. Fakat Celdeki’den beş asır sonra gelen Len Joseph, Louis Proust bu keşfin kendine ait olduğunu iddia etmiştir. Celdeki ayrıca kimyasal reaksiyonlarda gazların parçalanmasından doğacak tehlikelerden korunma metodlarını ortaya koyarak, bunu ayrıntılarıyla açıkladı. Bazlar ve asitler üzerinde esaslı tedkiklerde bulundu. Analiz metodları ortaya koydu. Mesela maddelerin yandıkları sırada niçin hususi bir renk aldıklarını açıkladı. Altın ve gümüşün araştırılması için nitrik asidi kullandı ve bunda başarılı oldu. Halen aynı usul kullanılmaktadır. Kimyadan başka diğer fen ilimleri ile de meşgul olan Celdeki, ses konusu, havanın ve suyun dalgalanması hakkında araştırmalar yaptı.

Esrar-ül-Mizan adlı eserinde, bazı mekanik konuları üzerinde önemli yorum ve izahlarda bulundu. Tıb ve eczacılık üzerinde de çalıştı. Bu bilim dallarında da önemli başarılar sağladı.

Celdeki’nin yaşadığı asırda Avrupalılar, ilme ve irfana savaş açmışlardı. Müslümanlarda ise, ilim en parlak dönemini yaşıyordu. Celdeki’nin bildirdiğine göre o devirde papazlar, ilmi kitapları yaktırıyorlardı. Hatta, kimya ilmi sihir nevindendir diye yasaklanmıştı. Daha sonraki asırlarda İslam alimlerinin keşifleri batılı bilim adamları tarafından kendilerine mal edilerek, dünyaya tanıtıldı. Fakat hakikat çok kısa zamanda ortaya çıktı. O İslam alimlerinin üstünlüğünü batılı bilginler de takdir etmek zorunda kaldı.

Meşhur bilgin Von Lipmann şöyle demektedir: “Müslümanlardan kimya ilmi ile uğraşanların sayısı, 8 ile 14. asırlar arasında altmışın üzerindedir. Bu alimler, kimya ilminin gelişmesinde büyük rol oynadılar ve gerçek anlamda ilmi metodları uygulamakta başarı kazandılar. Bu sebeple de kimya ilmi, Müslümanların tesis edip geliştirdiği belli başlı ilim dallarından biri olarak kabul edilmektedir.” İşte bu alimlerden biri de Celdeki’dir. O, bildiği ilmi yaymaya çok düşkündü. Evi adeta bir ilim kürsüsü gibi, ilim taliblerine her zaman açıktı. Sorulan ilmi suallere çok açık bir şekilde cevap verirdi. Kendi yazdığı eserleri, talebelerine okutup izah eder, kapalı yerleri en ince noktasına kadar anlatarak iyi bir şekilde anlaşılmasını sağlardı.

Eserleri:

Celdeki çok sayıda eser yazdı. Bu eserleri yazma nüshalar halinde çeşitli kütüphanelerde bulunmaktadır. Eserlerinden bazıları şunlardır:

1)Nihayet-üt-Taleb kitabı, en önemli eseri olarak kabul edilmektedir. İki ana bölümden meydana gelen eserin birinci bölümünde, iksir ve hazırlama tekniği ele alınmıştır. İkinci bölümde ise kimyevi sembollerin tanıtımı yapılarak, eski ilim adamlarının bu sembolleri çözme hakkındaki izahları incelenmektedir.

2) El-Bedr-ul-Münir fi Ma’rifet-i-Esrar-il-İksir, 3) Buğyet-ül-Habir fi Kanuni Taleb-il-İksir, 4) El-Burhan fi Esrari İlm-il-Mizan, 5) Ed-Dürr-ül-Mensur, 6) Ed-Dürr-ül-Meknun fi Şerhi Kasidet-i-Zünnun, 7) Gayet-üs-Sürur, 8) Kenz-ül-İhtisas ve Dürret-ül-Gavvas fi Marifet-il-Havvas, 9) Keşf-üs-Esrar, 10) Netaic-ul-fikr fi ahval-il-Hacer, 11) Muhammes-ül-Maül-Varaki, 12) Şerhu Kasideti Ebi’l-Esba’, 13) Şerhu Sahifet-il-Uzma lil-Hermes, 14) Et-Tahrib fi Esrarı Terkib-il-Kimya (Kimyaya dair ansiklopedik önemli bir eserdir.), 15) Envar-üd-Dürr fi Îzah-il-Hacer, 16) İlm-ül-Mizan, 17) Kitab-ül-Burhan.

Celdeki’nin eserleri, özellikle şu hususiyetleri bakımından ilim tarihinde mümtaz bir yer işgal etmektedir: 1) Kapalı, muğlak noktaları ayrıntılarla açıklamak, 2) Meselenin iyi anlaşılabilmesi için faydalı olacak bütün zaruri ve faydalı bilgileri toplayıp zikretmek, 3) Kolay anlaşılan ilmi bir üslub takib etmek. Öyle ki, kimyada ihtisası olmayan kimseler bile konuları anlıyabilirler. Eserleri, ilmi konuları en anlaşılır seviyede açık-seçik anlatma özelliğine sahiptir. 4) Kimyevi reaksiyonlarla ilgili çok mühim örnekler ortaya koymak. 5) Kendinden önceki Müslüman kimya alimlerinden eksiksiz iktibaslarda bulunup, kaybolmuş nice ilmi eser hakkında pekçok kaynak ve bilgi nakletmek. 6) Kullandığı kimyevi terimler çok zengin, fevkalade orijinaldir.

Bu bilgi faydalı oldu mu ?