Müteşabih Nedir

1-)MÜTEŞABİH



Birbirine benzeyen birey ve cüzleri bulunan şeyler, kendisinde karışıklık ve iltibas bulunan şey; Kur'an-ı Kerim'de manası kapalı, bir çok anlama gelebilen, tefsirinde güçlük çekilen ayet veya kelimeler. Bunlara müteşabihat denir. Bunların hangi manaya geldikleri yalnız kendilerinden anlaşılmaz. Başka harici bir delile ihtiyaç gösterirler. "Müteşabih"in karşıtı "muhkem"dir. Allah'ın sıfatları, kıyametin durumu, Cennet nimetleri, Cehennem azabı vs. hakkındaki lafızlar müteşabihtir.

Bir ayette; "Allah, sözün en güzelini müteşabih ikişerli, bir kitap halinde indirdi" (ez-Zümer, 39/23) buyurularak Kur'an'ın tamamının müteşabih olduğu belirtilmektedir. Burada müteşabih, benzeşme anlamında kullanılmıştır (er-Razi, et-Tefsiru'l-Kebir, Tahran (t.y)., VII,17). Kur'an'ın baştan sona lafızları, anlatım üslubu ve manaları biribirine benzetmekte ve birbiriyle uyum içerisindedir. Kur'an'ın bir ayeti, başka bir ayetiyle çelişmez.

Başka bir ayette ise, Kur'an-ı Kerim ayetleri muhkem ve müteşabih olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır:

"Kitabı sana O indirdi. Onun bazı ayetleri muhkemdir; bunlar kitabın anasıdır. Diğerleri de müteşabihtir. Kalblerinde bir eğrilik bulunanlar sadece onun müteşabih olanlarının ardına düşerler; fitne aramak, te'vilini aramak için. Halbuki onun te'vilini ancak Allah bilir. İlimde rasih (derinlik sahibi) olanlar da derler ki: İnandık, hepsi Rabbimizden, ne var ki aklı selim sahiplerinden başkası düşünüp anlamaz" (Alu İmran, 3/7).

Bu ayette müteşabih, muhkem'in karşıtı olarak kullanılmıştır. Muhkem, manası apaçık anlaşılan ayetlerdir. Ayrıca "kitabın anası" -ummu'l kitab- olarak vasıflandırılmaları Arap dili açısından diğerlerinin anlaşılmasında başvurulacak kaynak anlamına gelir ve diğerlerinden sayıca daha çok olduklarını gösterir (Ebu İshak es-Şatibi, el-Muvafakat, Beyrut 1975, III, 86).

Müteşabihler ise, birden fazla anlama gelebilen veya manasında kapalılık bulunan ayetlerdir.

Müteşabihlik ya lafız yönünden, ya mana yönünden ya da her ikisi yönünden olur.

Lafızda müteşabihlik ya kelimede, ya da cümlede olur. Kelimenin garip bir kelime olması veya birden fazla anlama gelmesi onu müteşabih kılar. Cümlede müteşabihlik ise, cümlenin kuruluşunda takdim-tehir gibi cümlenin üslubundan kaynaklanan durumdur.

Mana yönünden müteşabihlik; Allah'ın sıfatları, kıyamet ile ilgili hususlar gibi insan aklının künhüne varmaktan aciz olduğu hususlardır.

Hem mana, hem de lafız yönünden müteşabihler ise; amm-has, nasih-mensuh ve mübhematu'l-Kur'an'ı ilgilendiren hususlardır (Ragıb el-İsfahani, el-Müfredat fi Ğaribu'l-Kur'an, Beyrut (t.y), s. 254).

Geniş anlamıyla müteşabihlerin kapsamına yukarıda anlattığımız hususların hepsi girmesine rağmen, özel ve yaygın anlamıyla müteşabih, Allah'ın sıfatlarını konu alan ayetlerdir.

Kur'an-ı Kerim Allah hakkında istiva, vech (yüz), yed (el), ayn (göz) gibi sıfatlardan bahsetmektedir. Allah hakkında kullanılan bu sıfatlar zahirleri üzere mi kabul edilecekler; yoksa te'vil mi edilecekler? Âlimler arasında bu hususlar tartışma konusu olduğundan, müteşabih derken ilk akla gelen hususlar bunlar olmaktadır.

Selef alimleri bu sıfatları zahirleri üzere kabul eder, te'vil etmezlerdi. Onlara göre bu sıfatları te'vil etmek, mesela "istiva"ya "istila" demek "vech"e Allah'ın zatı; "yed"e Allah'ın kudreti gibi anlamlar vermek, bu sıfatları tatil (işlevsiz kılma) ve onları yok saymaktır.

Selef alimleri bunu söylerken, Allah'ın elinin bizim elimize benzediğini ya da Allah'ın cisim olduğunu kasdetmezler. Nasıl Allah'ın zat ve sıfatlarını bilmiyorsak, sıfatlarının da keyfiyetini bilemeyiz, derler. İmam Malik'in, "istiva"nın ne olduğunu soran birine; "İstivanın keyfiyeti akıl ile bilinemez. İstiva'nın dildeki anlamı ise meçhul değildir. Ayrıca buna iman etmek vacib, hakkında soru sormak ise bid'attir" şeklindeki cevabı meşhurdur (Beyhaki, Kitabu'l-Esma ve's-Sıfat, Mısır 1358, s. 408).

Bu sıfatları ilk te'vil eden fırka, Mu'tezile olmuştur. Daha sonra Müteahhirun diye bilinen Ehl-i Sünnet kelamcıları, Mutezileye uyarak bu sıfatları te'vil etmiş ve "onları zahirleri üzere kabul edersek, bu bizi teşbih ve tecsime götürür" demişlerdir.

M. Said ŞİMŞEK

Bu bilgi faydalı oldu mu ?