Seddi Zerayi Nedir

1-)SEDDİ ZERAYİ'



Sedd; menetme, engelleme, kapama manalarına gelir. Zerayi' ise bir şey'e götüren vesile ve yol manasına gelen zeria'nın çoğuludur. Bu şey mefsedet, maslahat, söz ve fiil olabilir.

Sedd-i zerayi' vesileleri kaldırmak, sebebi tıkamak demektir. Bu durumda harama vesile olan şey haram, vacibu vesile olan şey vaciptir. Fuhuş haramdır; fuhşa vesile olduğu için yabancı kadının avret yerine bakmak da haramdır. Cuma namazı farzdır, Cuma namazına gitmek ve Cuma namazına gitmek için alış-verişi bırakmak da farzdır.

Zerayide asıl olan fiillerin sonucudur. Fiil, sonucuna göre hükme bağlanır. İstenilen bir şeye vasıta olan fiil taleb edilir; kötülüğe vasıta olan şey de yasaklanır. Burada fiillerin sonuçları göz önüne alınırken failin niyetine değil fiilin sebep olduğu neticeye bakılır ve hüküm ona göre verilir. Bu konuda "Maksadın vesilesi maksada tabidir" kaidesi caridir. İmam Karafi bu konuda şöyle der: "Üstün maksada götüren vesile üstündür; kötü maksada götüren vesile ise kötüdür."

"Maksadlara bir takım vesileler ve sebeplerle ulaşılır; o yollar da maksada tabi olurlar, onun hükmünü alırlar. Haramlara vesile olan şeyler de onlar gibi yasaktır. Çünkü birbirlerine bağlıdırlar. Taat ve sevaba vesile olanlar da, onlara sebep oldukları için, onlar gibi istenen ve sevilen şeylerdir. Maksada vesile olan şey maksada tabidir; her ikisi de maksuddur. Biri maksad olarak, diğeri de vesile olarak hüküm alır. Rabbimiz bir şeyi haram kılarsa, ona götüren vesile ve yollar da haram olur. Çünkü haramdan sakınmak ancak bu şekilde gerçekleşir. Eğer ona vesile olan şeyleri mübah kılmış olsa; bu, haram kılmakla zıd düşer, bir nevi teşvik olur. Allah'ın hikmeti ile bu asla bağdaşmaz" (M. Ebu Zehra, İmam Malik, Terc. O. Keskioğlu, s. 388-389).

Sedd-i zerayi'de aslolan maslahatı celb, mefsedeti def' kaidesidir. Yani eğer bir işte umumun faydası varsa, teşvik edilir; umumun zararına ise yasaklanır. Mesela, pazar yerine gelmeden yolda malları karşılayıp satın almak yasaktır. Bu aslında mubah ise de; yolda satın almakta, satanı aldatmak, halka zarar vermek, pazarda kıtlık yaratmak vardır. Bunun için bu fiil yasaklanmıştır.

Bu konuda kişinin iyi niyetli olmasına da bakılmaz. Yapılan işin doğuracağı neticeye bakılır ve bu işe vesile olan şey yasaklanır veya serbest bırakılır.

Zerayi' sebepler, vesileler manasına olduğu için yasağa götüren sebepler kastedildiği gibi: mubah ve helale götüren sebepler de kastedilir. Ancak bu, yasak fiillere götüren sebeplerde daha çok kullanılmıştır. Sedd kelimesinin kullanılması da bununla ilgilidir. İmam Karafi, zerayün asıl manasını göz önüne alarak bunu sedd-i zerayi' ve feth-i zerayi' diye ikiye ayırır ve feth-i zerayi, iyiliğe götüren yolları açmak, teşvik etmek olarak açıklar.

Sedd-i zerayi' Maliki mezhebinde fıkhi delillerdendir. Hanbeliler de bunu fıkhi delil olarak kabul eder ve uygularlar. Hanefi ve Şafii mezheblerinde ise bunun muhtevasını kısmen birlikte, kısmen de farklı bir şekilde kabul ederler (M. Ebu Zehra, Usulü'l Fıkh, Terc. A. Şener, s. 276). Mesela, Hanefilere göre mirastan mahrum bırakılmak kastıyla boşanmış olan zevceye miras hakkı aynen verilir.

Zahiriler de sedd-i zerayi' delil olarak kabul etmemekle beraber, onun icabına göre hüküm vermişlerdir. Mesela, canları teminat altında olanları öldüreceği kesin olarak bilinen kişilere silah satmak yasaktır. Üzümün suyundan şarap yapacağı kesin olarak bilinen birisine üzüm satmak yasaktır. Bunlar bir harama yardım etmek olacağından, "İyilik etmek ve fenalıktan sakınmak hususunda birbirinizle yardımlaşın. Günah işlemek ve haddi aşmak hususunda yardımlaşmayın"(el-Maide, 5/2) ayetinin hükmüne tabidir (A. Zeydan, el-Veciz fi Usuli'l-Fıkh, Terc. R. Özcan, s. 327).

Zerayi' ile amel edilmesi ve onun sebep olduğu neticeye göre hüküm verilmesi Kitab ve sünnet ile sabittir. Kitabdan deliller:

1. "Allah'dan başkasını ilah edinerek tapınanlara sövmeyin ki onlar da bilmeyerek haddi aşıp Allah'a söverler" (el-Enam, 6/108)

2. "Ey iman edenler, "raina-bizi gözet" demeyin; "unzurna-bize bak, bizi dinle" deyin. Söze kulak verin." (el-Bakara, 2/104).

Ayetteki "raina" kelimesinde "r" harfinden sonraki "a" uzatarak okunursa kelime "bizi gözet" manasına gelir. Yahudiler ve münafıklar kelimenin özelliğinden yararlanarak "a" harfini değil "i" harfini uzatarak söylüyor, böylece kelimeyi, "çobanımız" manasına sokarak hakaret etmek istiyorlardı.

Sünnetten deliller:

1- Ağız dolusu içkiye sebep olacağı için içkinin damlası da haram kılınmıştır. Bunun için Resulüllah (s.a.s.): "Çoğu sarhoş edenin azı da haramdır" (Ebu Davud, Eşribe, 5) buyurmuştur.

2- Rasulü Ekrem savaş günlerinde müslümanlar arasında fitne çıkardıkları halde münafıkları öldürtmemiştir. Çünkü onları öldürtmesi "Muhammed kendi adamlarını öldürtüyor" diye aleyhinde dedikodu yapılmasına sebep olacaktı.

3- Rasulullah (s.a.s) faize yol açar veya faiz yerine geçer diye, borçlunun alacaklısına hediye vermesini yasaklamıştır.

4- Aynı şekilde davada iltimas ve görevi kötüye kullanmaya yol açar diye hakim ve emire hediye vermek yasaklanmıştır.

5- Rasulü Ekrem ihtikarı yasaklarken "İhtikar yapan günahkardır" (Müslim, Müsakat, 129-130) diye yermiş, satmak üzere pazara mal getireni (yani piyasanın işlemesini sağlayanı) da "Celbedenin (pazara mal getirenin) rızkı bol olsun " (İbn Mace, Ticarat, 6) diye övmüştür.

6- Savaş sırasında hırsızlık yapanların ellerinin kesilmesi yasaklanmıştır. Çünkü bu gibi cezaların uygulanması düşman saflarına ilticalara sebep olabilir.

7- Zekat olarak verdiği şeyin satılmakta olduğunu görse bile, şahsın bu malı satın alması şeriat sahibince yasaklanmıştır. Bu yasak, malın fakirden düşük fiyatla satın alınmasını önlemek içindir.

8- Kin ve nefret hisleriyle insanların birbirlerinden uzaklaşmalarını önlemek için, şeriat sahibi, şahsın başkasının nişanlısını istemesini, başkasının muhayyerlik bulunan alış-veriş akdinin üzerine alış-veriş yapmasını, başkalarının pazarlığı üzerine pazarlık yapmasını yasaklamıştır.

9- Zinaya yol açmaması için, yabancı bir kadınla baş başa kalmak haram kılınmıştır.

10- Tamah sevkiyle gizlenmesine yol açılmasın diye, başkasına ait bir şeyi bulan kimsenin, o şey hakkında şahid getirmesini Rasulullah (s.a.s) emretmiştir.

11- Rasulullah (s.a.s), aslında mubah olduğu halde, tapınmaya benzer bir şekilde, içinde yatanı takdise sebep olabileceği için, kabirlerin üzerine mescid yapılmasını yasaklamıştır (A. Zeydan, el-Veciz )i Usulü'l-Fıkh, Terc. R. Özcan, s. 325-327; M. Ebu Zehra, Usülü'l-Fıkh, Terc. A. Şener, s. 277-278; A. Zeydan, el-Medhal li Diraseti'ş-Şeriati'l-İslamiyye, s. 203-204).

İsmail KAYA

Bu bilgi faydalı oldu mu ?