Zeka Nedir

1-)Alm. Intelligenz, Klugheit (f), Fr. Intelligence, İng. Intelligence. En geniş manasıyle bir genel zihin gücü. Psikolog Terman’a göre, zeka “mücerret (soyut) düşünme yeteneği”dir. Davis, zekayı, “edinilen bilgilerden faydalanarak meseleleri halletme kabiliyeti” olarak açıklar. Stern ise, “yeni karşılaşılan hallerin gereklerini, düşünme yeteneğinden faydalanarak karşılayabilme, yeni hayat şartlarına uyabilme gücü” olarak görür. Bergson’un klasik tarifine göre zeka, “evvelce elde edilmiş tecrübe ve bilgilerden istifade ederek bugünkü hayat meselelerini çözmek ve hayat şartlarına uymak kabiliyeti”dir. Hinsie ise zekayı, üç ana gruba ayırarak tarif etmektedir. Bu müellife göre, abstre (mücerret, soyut) fikir ve sembolleri anlama ve kullanma kabiliyeti teorik zekayı; muhtelif makina ve aletleri anlama, çalıştırma ve keşfetme kabiliyeti mekanik zekayı, insani münasebet ve ictimai hadiselerle ilgili durumlarda akıllı ve mantıki bir şekilde hareket etmek kabiliyeti ise sosyal zekayı teşkil etmektedir.

Zeka, akılla karıştırılmamalıdır. Zeka, bir meleke, bir alışkanlıktır. Bu kuvvet yardımı ile insan, bilinen şeylerden bilinmeyenleri çıkarır. Delilleri toplayarak aranılan şeyleri bulur. Zeka, sebep ile netice arasındaki bağlılıkları bulmak, benzeyiş ve ayrılışları anlamaktır. Akıl anlayıcı bir kuvvettir. Hakkı batıldan, iyiyi kötüden, faydalıyı zararlıdan ayırt etmek için yaratılmıştır. İsviçreli Clapare de zekayı, “yeni icap ve vaziyetlere, zihnin en iyi şekilde uyması”dır diye anlatmıştır. Yani muhite uymayı sağlayan bir kuvvettir. Tek hücreli hayvanlar, muhitin yalnız tesir etmesi ile hal değiştirerek bu tepkiye uyar. Daha ileri olan eklembacaklılarda, tepkilere sevkitabii (içgüdü)ler de katılır. Kemikli hayvanlarda, bu iki kuvvete alışkanlık da karışır. En yüksek hayvanlarda ve insanlarda ise, muhite uymak için yeni bir faaliyet, bir davranış ortaya çıkar ki, bu da zekadır.

Bergson diyor ki: “Her asrın geri kalmış kısımları, tabiate uymak, hayvanlar ve kendileri arasında münasebet kurmak için aletler yapmıştır. Bu aletler, zeka ile yapılmıştır.” Alet yapmak, teknikte yükselmek akla değil, zekaya alamettir. Zeka, içgüdüden yukarı, akıldan aşağı, bir şuur basamağıdır. Aklın tatbikçisi gibi olan zeka, akıldan önce teşekkül etmektedir. Akıllı kişiler, teorik yollar ve kaideler ortaya koyar. Zeki kimse, bunların pratiğe tatbikini sağlar. Zeka düşünebilme kuvvetidir. Fakat, düşüncelerin doğru olması için, akıl lazımdır. Zeki insan düşüncelerinin doğru olabilmesi için bir takım prensiplere muhtaçtır. Bu prensipleri idare eden akıldır.

Her zeki kimseyi akıllı sanmak doğru değildir. Zeki bir kimse, büyük bir kumandan olabilir. Akıllı kimselerden öğrendiği usulleri, yeni harp vaziyetlerine uydurarak, kıtaları fethedebilir. Fakat aklı az ise, bir hata ile, başarıları felakete döner. Mesela Napolyon’un zeka saçan askeri planları, zaferleri ve akılsız hareketlerinin sonu olan felaketleri meydandadır. Üçüncü Selim Han zamanında, Napolyon’un, Suriye’de, İslam askerleri karşısında bozguna uğrayarak nasıl kaçtığı tarihlerde yazılıdır. Bir arslanın zekası, insan zekası kadar kuvvetli olsaydı, bu arslan öteki arslanlardan, on bin kat daha çok korkunç olurdu.

Zeka, yeni doğmuş bir çocukta potansiyel olarak vardır, zamanla olgunlaşır. Fikri gelişimin en hızlı olduğu zaman onuncu yaşa kadar olan dönemdir. Zekanın gelişmesi, beynin ve sinir sisteminin olgunlaşmasına dayanır.

Normal olarak, zeka, doğuştan itibaren şahsın olgunluğa erdiği 15-25 yaşlara kadar devamlı olarak artmaktadır. Fiziki ve bedeni büyüme ve gelişmede de olduğu gibi, zekadaki gelişmenin ilk beş senesinde çok süratli olmasına mukabil, 10-16 yaşlarda gitgide yavaşlamakta ve 15-20 yaşından sonra tamamiyle durmaktadır. 20 yaşına kadar gelişen zeka, ondan sonra 7-8 senelik bir duraklamayı takiben hızla zayıflamakta ve düşmektedir.

Zekanın ölçülmesi: Zeka birtakım testler aracılığıyla ölçülebilir. Bu gayeyle birçok test geliştirilmiştir. Tarihte bilinen ilk zeka testi Osmanlı Devletinde uygulanmıştır. O zaman saraya bağlı olan Enderun adlı mektebe, Müslüman ve gayri müslim çocukları bir çeşit zeka testiyle seçilerek alınırlardı. Enderun, idareci ve devlet adamı yetiştirirdi (Bkz. Enderun). Batıda kullanılan ilk zeka testini bir Fransız psikologu olan Alfred Binet ve Dr. Theodor Simon yapmıştır. “Binet-Simon Testi” adı altında 1905 yılında yayınlanan bu test, Paris ilkokullarında başarısız kalan öğrenciler arasında zekaca geri olanlarla zekaca normal olup, olumsuz çevre faktörlerinden dolayı başarısız kalanları ayırt etmek gayesiyle meydana getirilmiştir.

Zeka testleri muhtelif yaşlardaki çocukların normal olarak (yani % 50’sinin) yapabilecekleri işlerden, çözebilecekleri problemlerden ve cevaplandırabilecekleri sorulardan meydana getirilmiştir. Bu tipik sorular, problemler ve işler, etraflı incelemelerden sonra tespit edilmiştir.

Binet-Simon Testi son yıllarda revizyondan geçirilerek Stanford-Binet Testleri adı altında halen çocuklarda geniş ölçüde kullanılmaktadır. 8 yaşındaki bir çocuğa kendi yaşından iki yıl öncesine ait olandan başlanarak testler uygulanır. Çocuk bunları bildiği gibi, 8 yaşına ait problemleri de çözebilir, daha ileri yaşlara ait olanları yapamazsa normal zekalı sayılırlar. Böyle bir çocuğun doğum yaşı gibi zeka yaşı da sekizdir. Şayet 8 yaşındaki bir çocuk kendi doğum yaşının problemlerini çözemeyip, ancak 7 yaş seviyesine kadar olan problemleri halledebiliyorsa zeka yaşı 7 olarak kabul edilir. Dokuzuncu yaşa kadar olan problemleri çözüyorsa, 9 zeka yaşında sayılır. Buna göre çocuğun zeka yaşı, doğum yaşından üstün veya düşük oluşuna göre zekasının üstün veya düşük olduğu anlaşılır.

Zeka yaşının doğum yaşına bölünmesiyle zeka derecesi tespit edilir. Kesirden kurtarılması için 100 ile çarpılarak elde edilen rakama “zeka bölümü” (IQ) adı verilir. Yani:









İnsanları zeka derecelerine göre düşükten yükseğe doğru sıralarsak, normal dağılma eğrisi (çan eğrisi) elde edilir.



Zeka bölümlerinin (IQ) manaları şunlardır:

IQ : 0- 25 arası “ağır gerilik” (idio)

IQ : 26-50 arası “orta gerilik” (embesil)

IQ : 51-75 arası “hafif gerilik” (debil)

IQ : 76-90 arası “sınır zekalılar”

IQ : 91-110 arası “normal zeka”

IQ : 111-125 arası “ileri zeka”

IQ : 126-140 arası “üstün zeka”

IQ : 140-155 arası “çok üstün zeka”

IQ : 156-ve üzeri “deha”

Üstün zekalılık: 1000 rastgele çocuk alınırsa, ancak 10 tanesinin bölümü 140 ve biraz üzerinde olur. 160 ve 160’ın üzerinde olanların oranı ise binde birden bile azdır. Bir bakıma yeryüzündeki tekniğin bulucuları ve taşıyıcıları bu zekalardır. Üstün zekalı çocuklar üzerinde yapılan geniş araştırmalar, bunların özellikleri hakkında bize şu bilgileri vermektedir: Her şeyden önce, bu çocuklar vücut sağlığı bakımından normalden üstün bulunmaktadırlar. Öyle ki, doğdukları zamanki boy ve ağırlık ölçüleri normalin üstündedir. Bebeklik devresinde daha az hastalık geçirmekte ve öteki bebeklerden daha fazla uyumaktadırlar. Bu çocuklar erken diş çıkarmakta, erken yürümekte ve erken konuşmaktadırlar. Okulda çabuk ilerleme göstermekte ve teorik konulara daha fazla ilgi duymaktadırlar. Genel olarak el maharetini gerektiren konulara, beden eğitimi ve resim derslerine fazla ilgi göstermemektedirler. Vakit geçirmek için yaptıkları faaliyetlerde okuma büyük yer almaktadır. Oyun oynarken kendilerinden büyük arkadaşları tercih etmektedirler. Ergenlik çağına akranlarından daha erken girmektedirler.



Şurası da muhakkaktır ki, sadece üstün zekaya sahip olmak her şey demek değildir. Çok zeki oldukları halde hayatlarını cezaevlerinde geçiren kimseler de çoktur (Bkz. Psikopati). Zekanın üstünde akıl dediğimiz kuvvet vardır ve zekanın iyi yönde kullanılması önemlidir. Dini ve ahlaki terbiye, çevre şartları ve hayat tecrübeleri zeki doğmuş olmanın yanısıra büyük ehemmiyet taşır. Öte yandan, okulda ve okul sonrası yaşayışta elde edilen başarılar tabii ki, alınan eğitimle de ilgilidir. Eğitim ancak mevcut olan bir kabiliyeti geliştirir.

Üstün zekalı çocuklar yalnız kendileri, aileleri veya memleketleri için değil, bir bakıma bütün dünya için önem taşımaktadırlar. Çünkü, özellikle ilim dallarında onları bekleyen çözülmemiş problemlerin cevapları; yapılacak keşifler, bulunacak ilaçlar bütün insanlığın malı olacaktır.

Zeka geriliği: Çocukluk çağlarının en sık görülen ruhi şikayet konusu, zeka geriliğidir. Dünya Sağlık Teşkilatı bunu, “zihin kabiliyetlerinin eksik veya yetersiz gelişmesi” diye tarif etmektedir.

Zeka geriliğinin sebepleri:

1. İrsi (soyaçekim) zeka gerilikleri: Hafif derecedeki zeka geriliklerinin büyük bir kısmını bu grup meydana getirir. Anne ve babanın geri zekalı olması halinde çocuk da geri zekalı olabilecektir. Alkolizm, toksikomani, aşırı yaşlılık buna etken olabilir.

2. Gebelik sırasında annenin ve bebeğin karşılaştığı tehlikeler, önemli birer sebep sayılabilir: Çocuğu düşürme denemeleri, özellikle hamileliğin ilk üç ayında annenin kızamıkçık, çiçek, toksopalsmosis, kabakulak, kızamık, çocuk felci, su çiçeği, mikrobik sarılık, grip, boğmaca, tifüs, kızıl, sıtma geçirmesi gibi. Bu hastalıklardan birine yakalanan kadının, doğacak çocuğunun muhakkak geri zekalı olması söz konusu değildir. Gebelikte röntgen çektirme, sigara ve alkol kullanma yine zeka geriliğine sebep olabilir.

3. Doğum sırasında çocuğun beyninin zedelenmesi, beynin oksijensiz kalması yine önemli sebeplerdendir.

4. Dört-beş yaşına kadar beyin ve sinir sistemi hızlı bir olgunlaşma (tekamül) halindedir. Bu olgunlaşmayı engelleyen sebepler (enfeksiyonlar, kafa travmaları ve zehirlenmeler), zeka gelişiminin duraklamasına veya aksamasına yol açabilirler. Beynin, daha çok virüs adı verilen mikroplarla ortaya çıkan, ansefalit dediğimiz iltihabi hastalığında hayati tehlikeleri olabilir. Hastalığı atlatanların bir çoğunda zeka geriliği görülür. Küçük yaşlardaki boğmaca diğer bir sebeptir. Menenjit, ciddi kafa darbeleri, ağır orta kulak iltihapları, beyni etkileyen zehirlenmeler zeka geriliğine yol açabilirler.

5. Beynin gelişmesini doğuştan veya erken çocukluk çağında engelleyen mühim sebeplerden biri de kafatasının yapı anormallikleridir. Mikrosefali (küçük beyin) bunun tipik örneğidir. Kafa içi sıvılarının basınç artması sonucu başın büyümesi ve gelişmekte olan beynin sıkışması şeklinde meydana gelen, hidrosefali denen hastalıkta zeka geriliği oldukça sıktır. Bütün bunların dışında, kromozom anormallikleri yine irsi (soyaçekim) bir başka zeka geriliği sebebidir. Mongolismus denen, Moğol ırkını andıran çocuklar, geri zekalıların önemli bir kısmını meydana getirirler. Zekaları hafif veya orta derecede geridir. Normalde 46 olan kromozom sayısı 1 artarak 47 olmuştur. Daha çok ileri yaşlarda doğum yapan annelerin çocukları arasında da rastlanır.

Zeka geriliğinin sıralanması: Zeka gerilikleri, zeka bölümlerine göre şu şekilde sıralanır:

IQ’su 0-25 olanlar ağır geridir (idio): Bütün zeka faaliyetleri hemen hemen yok gibidir. Buna ilaveten birtakım bedeni gelişme kusurları da vardır. Kurumlarca korunması gerekir. Bazı basit alışkanlıkları bile kazandırmak mümkün değildir. Bazıları birkaç cümleyle konuşma öğrenebilir. Büyük kısmı konuşmaz. Çoğu tuvalet, beslenme alışkanlıkları kazanamaz. Büyük bir kısmında yürüme bile gelişemez. Çoğu erken yaşta ölür.

IQ’su 26-50 arası olanlar orta geridir (embesil): Normal bir çocuğun kabiliyetinin yaklaşık en fazla yarısı kadar kabiliyeti gelişeceğinden, konuşmaları ve sosyal intibakları daha sınırlı ve geç olacaktır. Çok az bir kısmı 10-12 yaşından sonra basit okuma yazma öğrenebilir. Kelime hazineleri kıttır. Günlük yaşantıları için gerekli olan basit uyum ve alışkanlıkları kazanabilirler. Fazla sorumluluk taşımayan basit el zanaatlerinde veya tarla-bahçe işlerinde 13-14 yaşından itibaren çırak niteliğinde çalıştırılırlarsa, işe uyum sağlayabilirler. Esasen en doğru yol da budur. Çevrelerince geri oldukları kolayca fark edildiklerinden, alay konusu edilmemeleri, bilakis korunmaları, desteklenmeleri gerekir.

IQ’su 51-75 arası olanlar hafif geridir (debil): Zorlukla da olsa ilkokul öğretimine başlayabilirler, bir kısmı okulu bitirebilir, bir kısmı ise okula hiç devam edemez. Bu seviyedeki gerilerin kendine mahsus, hafif ve yavaş ilerleyen eğitim programı çerçevesinde, özel alt sınıflarda eğitim görmeleri gereklidir. Büyük şehirlerimizin bazı ilkokullarında böyle sınıflar vardır. Bu çocuklarda dikkat, muhakeme, hafıza, irade zayıf gelişir. Fikir üretimi kıttır. Heyecanları değişken olup, telkine kolayca yatkın olduklarından gençlik ve yetişkinlik yaşlarında kolayca suça yönelebilirler, şaka kaldırmazlar. Geri oldukları kolayca fark edilemez, uyumsuzlukları terbiyesizlik sayılabilir. Yetişkin çağa vardıklarında 11-12 yaşındaki bir çocuğun zekasına sahip olabilirler.

IQ’su 76-90 arası olanlar sınır zekalıdırlar: Normalle geri arasındaki kişilerdir.

Zeka geriliğinin oranları: Bu bölümlenmeye göre, zeka bölümü (IQ) 75’ten aşağı olan çocuklar geri zekalı sayılır. Bunların çocuk kesimindeki oranı % 3 dolayındadır. Sınır zekalılar ise % 10-15 arasındadır. Zeka bölümü 90’ın üstünde olanlar normal zekalılardır. Bütün geri zekalıların yaklaşık % 75’i hafif, % 20’si orta, % 5’i ağır gerilerdir.

Zeka geriliğinde tedavi: Şayet bir çocukta zeka geriliği ortaya çıkmışsa, bunun giderilerek tedavisi mümkün değildir. Burada esas tedavi, mevcut zeka kabiliyeti ile en yüksek verimde, çocuğun aktivitesini ve topluma uyumunu sağlayabilmek, mümkün olan seviyede öğretimini sürdürebilmektir. Yani eğitimini yapmaktır. Psikomotor eğitim (yürüme, denge, koşma hareketleri, ince el becerileri) önceleri önemlidir. Konuşma eğitimi özel bir yer tutar. Ayrıca günlük hayatta gerekli olan bilgiler ve alışkanlıkların (beslenme, tuvalet, tehlikelerden sakınma gibi) kazandırılması gerekir. Bu uygulamalarda müsbet davranış ve fiilleri teşvik, tasdik etme ve mükafatlandırma, daha sonra da tekrarlayarak pekiştirme başlıca prensiptir. Menfi davranışlar engellenmeli ve doğrusu öğretilmelidir. Âile ile de işbirliği yapılarak, evdeki yaşayışın da tedavinin paralelinde tesirini sağlamak gereklidir.

Zeka testleri: Zeka testlerinden sık kullanılanlardan bazıları şunlardır:

Cattell Zeka Testi: Kültürden arınmış bir testtir. Bütün toplumlara uygulanabilir. Üç çeşidi vardır: Birincisi 4-8 yaş arasındaki çocuklar ve debiller (hafif zeka gerisi olanlar) için; ikincisi 8-12 yaş arası çocuklar ve bütün yetişkinler için; üçüncüsü yüksek seviyedeki genç ve yetişkinler için hazırlanmıştır. Sorulan soruların belli bir zaman içinde cevaplanması istenir.

Alexander Pratik Zeka Testi: Bu testle ilkokulu bitiren çocukların teknik kabiliyetlerini ölçmek ve onları daha ileri sınıflara (özellikle sanat okullarına) yöneltmek maksadıyla hazırlanmıştır. Test aynı zamanda özel sınıflarda okutulması icab eden çocukların tespitinde çok işe yaramaktadır. Testte tahta kutulardan, boyalı küplerden çeşitli problemler çözülmesi istenir.

Porteus Labiret Testi: Zeka fonksiyonunun özel bir şeklini ölçer. Mesela, bazı vaziyetlerde temkinli davranmak, ileriyi görmek, çeşitli engellerden kendini korumak gibi. Bu test bilhassa bir insanın bugünkü hayatındaki davranışlarda gösterdiği kabiliyeti tespit eder.

Binet-Terman Testi: Sözlü bir testtir. Okul, aile bilgisine ve kültürüne dayanır. Binet-Terman testinden bazı örnekler:

Yaş 4:

1) Anlayış: “Ne yaparsın?”

-Uyku gelince

-Üşüyünce

-Acıktığın zaman

2) Dört rakamı ezberden tekrarlamak:

-4-3-7-9

-4-8-5-6

-9-1-5-7

Yaş 7:

1) Farklarını söylemek:

-Sinekle kelebek

-Taşla yumurta

-Tahtayla cam

Yaş 10:

1) Saçma cümleler: “Burada saçma olan nedir?”

a) Adamın biri diyor ki: “Öyle bir yol biliyorum ki, evimden şehre doğru yokuş aşağı, şehirden evime doğru da yokuş aşağı.”

b) Dün polisler vücudu parçalara ayrılmış bir ceset buldular. Bu şahsın kendini öldürdüğü zannediliyor.

c) Bir mühendis diyor ki: “Trende ne kadar çok vagon varsa tren o kadar çabuk gider.”

d) Dün bir tren kazası oldu, fakat çok önemli değil, yalnız 48 kişinin öldüğü söyleniyor.

Yaş 12:

1) Benzeyişleri kavramak: “3 şey nasıl birbirine benzer?”

a) Yılan, inek, serçe

b) Kitap, öğretmen, gazete

c) Yün, pamuk, deri

d) Bıçak, kuruş, demir tel

e) Gül, patates, ağaç

Binet-Terman zeka testinin değerlendirmesi ise şöyle olur:

140 ve üstü deha

120-140 yüksek zeka

95-120 normal zeka

80-95 orta zeka

70-80 aşağı zeka

50-70 debil

20-50 impesil

0-20 idio

2-)Akıl başka, zeka başkadır. Her akıllı zeki, her zeki de akıllı olmayabilir. (Abdülhakim Arvasi)

Akıl, iyiyi ve kötüyü, faideliyi ve zararlıyı anlar, ayırır. Aklı az olanın zekası çok olabilir. Zekası çok olan kafirleri, din düşmanlarını akıllı sanmak doğru değildir. (Abdülhakim Arvasi)

İlk insanların ve her asrın, geri kalmış kısımları, tabiate uymak, hayvanlar ve kendileri arasında münasebet kurmak için aletler yapmışlardır. Bu aletler, zeka ile yapılmıştır. (Bergson)

Bir arslanın zekası, insan zekası kadar kuvvetli olsaydı, bu arslan öteki arslanlardan, on bin kat daha çok korkunç olurdu. Akılsız, dinsiz kimse de, kuvvetinin ve zekasının çokluğu kadar, cemiyetlere büyük tehlike olur. (Abdülhakim Arvasi)

3-)(Intellıgence) 1. Karşılaşılan teorik ya da pratik
prob­lemlere çözüm bulmak İçin zihnin çeşitli fonksiyonlarını birarada
kullanabilme kapasitesi. Zihnin fonksiyonlarının uyumlu çalışması sonucu ortaya
çıkan yetenekler bileşimi.

2. Çevreye
uyum sağlama, bilgi birikimini ustaca kullanabilme, düşünme ve çözüm yollan
üretebilme, araç geliştirme, Öğrenme, öğreni­len şeylerden yararlanabilme, yeni
durumlara uyum sağlaya­bilme gibi unsurlardan oluşan yetenek bütünlüğü.

4-)İnsanın düşünme, akıl yürütme, nesnel gerçekleri algılama, yargılama ve sonuççıkarma yeteneklerinin tümü, anlak, dirayet, zeyreklik, feraset.

5-)İnsanın düşünme, akıl yürütme, objektif gerçekleri algılama, yargılama ve sonuç çıkarma yeteneklerinin tamamı, anlak, dirayet, zeyreklik, feraset
Örnek:Çok görmüş halk adamlarına mahsus pratik bir zekası vardı. R. N. Güntekin

6-)Yeni sorunları karşılayarak uygun çözümler bulmak amacıyla, zihnin tüm ögelerini amaca uygun kullanabilme yeteneği ya da gücü.

7-)Bk. anlak

Bu bilgi faydalı oldu mu ?