Zelzele Nedir

Zelzele Nedir ? Zelzele Ne demek ?

1-)Alm. Erdeben (n), Fr. Tremblement de terre, séisme (m), İng. Earthquake. Yeraltındaki kayaların büyük basınçların tesiriyle değişmesi ve kırılması neticesinde yeryüzünde meydana gelen sarsıntı. Binalarda ciddi hasarlar yapıp yeryüzünün görünüşünü değiştirebildiği gibi geniş çapta can ve mal kaybına da sebep olabilir.

Her şey Allahü tealanın yaratmasıyladır. Bunlar bir sebeple hasıl olduğu gibi, zelzeleyi meydana getiren sebebe göre üç çeşide ayrılır. Bunlar yeraltındaki büyük boşlukların göçmesine dayanan çöküntü zelzeleleri; yanardağ püskürmesi, mağma faaliyetleri neticesinde ortaya çıkan volkanik zelzeleler ve yer kabuğunun kırılması, kayması gibi hareketleriyle meydana gelen tektonik zelzelelerdir. Jeolojik zelzelelerin % 90’ı tektonik tiptendir. % 3’ü çöküntü, % 7’si volkanik tiptir Türkiye’deki zelzelelerin çıkış sebebi Jeolojik hareketlere dayanır. Karmaşık bir yapıya sahip olan zelzeleyi izah edebilmek için yerkabuğunun mozaik gibi dizilmiş hareketli plakalardan meydana geldiği düşünülebilir. Bu plakaların herhangi bir hareketi yerkabuğunda kopma, kayma, genleşme, göçme ve volkanik püskürme gibi jeolojik hadiseler meydana getirir. Bir günde binlercesinin meydana geldiği böyle zelzelelerin çok azı insanlar tarafından hissedilebilir. Kimisinin şiddeti çok düşük, kimisi de insanların olmadığı yerlerde cereyan eder. Bu hafif sarsıntılar ancak sismograf denen aletlerle tespit edilebilir. Yer altında iç merkez, ocak, odak veya hiposantr denen zelzelenin başlangıç noktasında meydana gelen sarsıntı dalgalar halinde yayılarak yeryüzünde üst merkez veya episantr denen bir noktada zelzele şoku olarak ortaya çıkar. Burası yeryüzünde zelzelenin merkezidir ve buradan uzaklaştıkça şiddeti azalır.

Zelzele esnasında meydana gelen titreşimli dalgaları kaydedip grafiklerini çizdirmek için sismoloji merkezi denen yerlerdeki sismograf aletleri kullanılır. Çeşitli merkezlerce elde edilen kayıtlar karşılaştırılarak zelzelenin derinliği ve merkezi tespit edilebilir. Hafif bir sarsıntı ve yeraltından gelen gürültülerle başlıyan zelzele aniden şiddetlenerek tesirini gösterip tekrar yavaşlamaya başlar. Neticede söner ve hissedilmez olur. Bu hadiseler cereyan ederken sismoloji merkezlerinde hızları ve doğrultuları değişik üç çeşit dalga hissedilir. P, S ve L diye adlandırılan bu dalgalardan “P” dalgaları en hızlı yayılır ve yayılma doğrultusunda gidip gelme şekinde titreşim yaptığından boyuna dalgalar da denir. En önce bu dalgalar hissedilirler. “S” dalgalarının hızı biraz daha azdır ve titreşim hareketi yayılma doğrultusuna dik düzlem üzerinde olmak üzere aşağı yukarı olacak şekildedir. Bu sebeple enine dalgalar da denir. “L” dalgaları veya uzun dalgaların hızları çok azdır. Kayıt merkezlerine en son gelirler ve grafikler üzerinde şiddetli tesirler yaptıkları gibi en yıkıcı tesirleri de bu dalgalar yaparlar. P, S, L dalgalarının yayılma hızlarının farkından, dolayısıyla yayılma sürelerinden faydalanarak zelzele merkezinin sismoloji merkezlerine uzaklıkları tespit edilir. Üç istasyona uzaklığı tespit edildikten sonra bu uzaklık yarıçap olmak üzere kayıt üslerinden çemberler çizilir. Çemberlerin kesiştiği nokta zelzelenin merkezi olarak ortaya çıkar.

Zelzelenin şiddetini ölçmek için önceleri gözleme dayalı ölçekler kullanıldı. Sonraları teknolojinin gelişmesiyle birlikte aletlerle ölçü değerlerine dayalı ölçekler kullanılmaya başlandı. İlk ölçeklerden olan Cancanı-Mercalli-Sieberg şiddet ölçeği gözlem ve titreşim ivmesine dayanmaktaydı. Zelzele şiddeti bu sistemde 12 dereceye ayrılmaktadır. Günümüzde ise aletlerle yapılan ölçümlere dayalı Rıchter ölçeği kullanılmaktadır. Amerikalı Charles F. Rıchter tarafından geliştirilen bir ölçekte maksimum şiddet 9 ile ifade edilir. Çünkü şimdiye kadar kaydedilen en şiddetli deprem 8,9 Rıchter derecesindedir. 4,5 şiddetinde bir zelzele hafif hasarlar yaparken 6 şiddetinden sonra tehlikeli neticeler ortaya çıkar. Her sene yaklaşık yüz civarında 6 şiddetinin üstünde zelzele olur. Yedi veya daha şiddetli zelzeleler senede yaklaşık 25 kadardır. Sekiz şiddetinin üstünde ise senede bir-iki zelzele vuku bulur. Zelzelelerin şiddeti meydana getirdikleri hasar ve can-mal kaybıyla orantılı değildir. Şiddeti az olan bir zelzele çok büyük hasarlara ve kayıplara yol açabilir. Aksine çok şiddetli bir zelzelede can ve mal kaybı az olabilir. Bunların böyle olması yapıların malzeme ve şekilleri, yangınlar, sismik deniz dalgaları, su ve kanalizasyon arızaları gibi sebeplerden olabilir. Zelzele şiddetinin yerkabuğunun jeolojik özellikleriyle çok yakın ilişkisi vardır.

Zelzeleler 4-16 sn gibi kısa süreler devam etmesine rağmen insanlar üzerinde çok uzunmuş gibi bir tesir yapar. Âni olarak meydana geldiği için insanlar üzerinde esrarlı bir hava bırakır. Beraberinde gelen yangınlar daha da tehlikeli olur. Zelzele kuşağı üzerinde bulunan ülkeler, yapılar dayanıklı olması yanında yangına karşı sağlam tesislerin kurulmasına da önem verirler.

Zelzelelerin en sık olduğu yerlerde şiddet de en yüksektir. Zelzelenin az veya hafif olduğu, çok sık ve şiddetli olduğu veya hiç olmadığı bölgeler gözönüne alınarak çizilmiş ve zelzele kuşakları ve bölgelerini gösterir haritalar vardır. Yeryüzünü teşkil eden plakaların birleşme veya ayrılma bölgeleri zelzelenin fazla olduğu yerlerdir. Türkiye de böyle bir bölgede bulunmaktadır. Biri Büyük Okyanus çevresi, diğeri Akdeniz çevresi, Alpler, Antiller ve Hindistan’ı da içine alan bölge olmak üzere iki büyük zelzele kuşağının yanında Kanada ve Sicilya gibi oturmuş zelzele görülmeyen yerler de vardır. Türkiye’de zelzelelerin çoğu Kuzey Anadolu, Doğu Anadolu fayları ve Ege’nin çökmüş bölgelerinde meydana gelir. Bunların içinde en sık Kuzey Anadolu fayında görülür. Buna göre memleketimizin en fazla görülen zelzeleyi belirten birinci dereceden başlayarak 2., 3., 4. ve hiç görülmeyen 5. derece zelzele bölgelerini gösterir haritalar mevcuttur.

Allahü teala her günahın cezasını hemen dünyada vermez, hesap ve ceza yeri ahirettir. Fakat kullarının bazı suçlarına ceza vermede acele eder. Bu suçların çirkinliği ve büyüklüğü o kadar çok olur ki, Allahü tealanın gazabının hemen gelmesine sebep olur. Eski ümmetler, günahları, isyanları sebebiyle hemen helak edilirdi. Muhammed aleyhisselamın ümmetine, bu dünyada her günah sebebiyle umumi helak yapılmayacağı bildirildi. Bu, ümmet-i Muhammed’e (sallallahü aleyhi ve sellem) Allahü tealanın bir rahmetidir. Fakat Allahü tealanın peygamberine ve O’nun varisleri olan alimlerine sövülmesi, hakaret edilmesi, insanların birbirine nasihatı, iyilik göstermeyi terketmesi ve günah işlemelerine göz yumması, aralarındaki işlerde zulüm, haksızlığın çoğalması, çirkin işlerden zinanın, fuhuşun artması... gibi günahlar sebebiyle helakları umumi olur. İnsanların umumi felaketine sebep olan ilahi azabın çeşitleri çoktur: Hiç yağmur yağdırılmaması, derelerin, çeşmelerin kuruması, otların ekinlerin bitmemesi, yer sarsıntılarının, zelzelelerin olması vs. bunlardandır. Hazret-i Ömer buyurdu ki: “Zulüm ve zina artınca zelzeleyi bekleyiniz.”

Zelzelenin zararlarını en aza indirmek için alınacak tedbirler:

1. İlk 2-3 sn içinde zelzelenin şiddetlenip şiddetlenmemesine göre tedbir almak. Eğer şoklar hafif ise zelzele uzaktadır ve asıl şok gelmeden tehlikeli yerden uzaklaşmak.

2. Kaçarken yanan ocak gibi şeyleri bırakmamaya dikkat etmek.

3. İki üç katlı evlerin üst katları daha emindir. Merdivenler en tehlikeli yerleri teşkil ederler.

4. Duvar, kiriş ve devrilebilecek eşyalardan uzak durup, masa, sıra gibi altı emin yerlere sığınmak.

5. Dışarda binalardan uzak durmak.

6. Kıyılarda sismik dalgaların tehlikesine karşı sahilden uzaklaşmak.

7. Heyelanlı alanlarda kaya parçalarının yuvarlanabileceğini gözönüne almak.

8. Zelzelenin birinci dakikasından sonra tehlikenin çoğu geçmiştir. Bu takdirde yangın büyümemesi için yanan şeyleri söndürmek.

9. Zelzele sonrası su ve elektrik sistemlerini kontrol edip tedbir almak.

10. Asıl zelzeleden sonra hafif sarsıntılar olabilir. Bunların sağlam bazı binaları yıkabileceği gözönüne alınmalı.

11. Bu tedbirlerle birlikte yapılacak en önemli iş, soğukkanlılıkla Allahü tealaya sığınmak ve yersiz telaşlara kapılarak bazı zararlara sebep olmamaktır.

İstanbul’un büyük zelzeleleri: Osmanlılar zamanındaki en eski zelzele 1489 yılında olmuştur. Can ve bina kaybı hakkında bilgi yoktur. 1509 yılındaki zelzelede ise İstanbul 45 gün aralıklı olarak sallanmıştır. Bu zelzelede minare hiç kalmamış 109 cami ve mescit, 1070 ev büyük zarar görmüştür. Ölü sayısı ise değişik kaynaklarda 3000-5000 arasında gösterilmektedir. Bu zelzelede surların bazı yerleri, su bentleri de kısmen yıkılmıştı. Sultan İkinci Bayezid Han çıkardığı bir fermanla Anadolu sancaklarından 37.000, Rumeli sancaklarından 29.000 kişiyi İstanbul’a getirtmişti. Bunların başına verilen 3000 usta ile iki ay içinde yıkıntılar temizlenmiş, surlar, hisarlar ve evler yeniden yapılmıştı.

28 Haziran 1648 günü akşamdan önce olan büyük zelzele için zamanın meşhur tarihçisi Naima “Nice haneler ve ocaklar ve minare külahları yıkıldı, benzeri bu asırda görülmemiştir” demektedir.

11 Temmuz 1690 gecesi akşam namazından sonra meydana gelen zelzele birkaç gün devam etmiş, Topkapı surları dahil İstanbul’da pekçok yapı zarar görmüştür.

24 Mayıs 1719 günü saat beş sıralarında meydana gelen zelzele üç dakika sürmüş ve büyük tahribat meydana gelmiştir.

3 Eylül 1754 günü hava karardıktan sonra iki dakika süren zelzele aralıklarla beş, altı gün devam etmiştir. Pekçok binanın yerle bir olduğu bu zelzelede, Fatih ve Bayezid camilerinin kubbeleri çatlamış, padişahın emriyle bunlar ve diğer harap olan binalar derhal tamir edilmiştir.

23 Mayıs 1766’da Kurban Bayramında olan zelzele iki dakika kadar sürmüştü. Aralıklarla üç ay kadar devam eden sarsıntılardan İstanbul bir taş yığını haline gelmiş harabeye dönmüştü. Fatih Camii, Kapalı Çarşı, Baruthane, Saraçhane, Tophane, Yeniçeri kışlaları, Saray-ı Hümayun ile surların bazı yerleri yıkılmıştı.

10 Temmuz 1894’te öğle üzeri meydana gelen zelzele çok büyük hasara sebep oldu. Kapalıçarşı, Bitpazarı, Çadırcılar, Yağlıkçılar, Yeniçeriler Çarşısı, Bodrum ve Kellekesen Hanları, Uzunçarşı, Tahtakale, Kutucular, Kantarcılar baştan başa yıkıldı. Bir kısım camilerin harap olduğu, Gedikpaşa, Kadırga, Kumkapı, Yenikapı, Langa ve Samatya’da yüzlerce evin yıkıldığı bu zelzelede pekçok insan öldü. Sultan İkinci Abdülhamid Han yaralıların tedavisi, çadırların kurularak halka ve muhtaçlara yardım edilmesini emretmiştir. Bunların yanında saray mutfağı halka ekmek dağıtmak üzere seferber olmuştur.

Dünyada Olan Önemli Zelzeleler

Yıl : Şiddeti : Ölü Sayısı : Yeri

1737 : - : 300.000 : Kalküta (Hindistan)

1883 : - : 100.000 : Cava (Endonezya)

1908 : 7.5 : 58.000 : Calabria (İtalya)

1920 : 8.5 : 200.000 : Gansu Eyaleti (Çin)

1932 : 7.6 : 70.000 : Gansu Eyaleti (Çin)

1939 : 8.0 : 32.962 : Erzincan (Türkiye)

1970 : 7.8 : 66.794 : Kuzey Peru

1976 : 7.5 : 23.000 : Guatemala

1976 : 7.8 : 240.000 : Tangshan (Çin)

1980 : 7.2 : 4800 : Güney İtalya

1985 : 8.1 : 9000 : Mexico City

1990 : 7.7 : 40.000’den fazla : Gilan, Zencan (İran)

Türkiye’de Olan Önemli Zelzeleler

Yıl : Şiddeti : Ölü Sayısı : Yeri

1924 : 9 : 50 : Erzurum

1924 : 9 : 60 : Erzurum

1925 : 9 : 140 : Ardahan (Kars)

1925 : 5.9 : 330 : Dinar ve dolayları

1928 : 8 : 52 : İzmir-Torbalı

1938 : 6.6 : 200 : Kırşehir

1938 : 8 : 132 : Dikili-İzmir

1939 : - : 13 : Tercan ve dolayları

1939 : 11 : 40.000 : Erzincan

1940 : - : 37 : Develi-Erciyes

1941 : 7 : 192 : Van-Başkale

1942 : - : 16 : Bigadiç

1942 : 9 : 500 : Niksar-Erbaa

1943 : 10 : 4000 : Ladik

1944 : 7.2 : 2831 : Bolu-Gerede

1944 : - : 30 : Edremit Körfezi

1946 : 5.7 : 650 : Varto-Hınıs

1949 : 8 : 450 : Karlıova (Bingöl)

1966 : 8 : 2394 : Varto-Hınıs

1967 : 7.2 : 89 : Adapazarı

1967 : 7 : 92 : Pülümür (Tunceli)

1968 : - : 29 : Amasra-Bartın

1969 : 8 : 53 : Alaşehir (Manisa)

1970 : 7.3 : 1086 : Gediz

1971 : 8 : 57 : Burdur

1971 : 9 : 870 : Bingöl

1971 : 6.9 : 2868 : Lice (Diyarbakır)

1976 : 11 : 3683 : Van (Muradiye-Çaldıran)

1976 : 11 : 131 : Ağrı-Diyadin

1977 : - : 9 : Elazığ-Palu

1983 : 7.1 : 1330 : Erzurum-Kars

1986 : 5.8 : 9 : Malatya-Adıyaman

1988 : 3.2 : 4 : Kars

1992 : 6.8 : 653 : Erzincan