Kadı Beydavi Nedir

1-)KÂDI BEYDÂVÎ



Abdullah ibn Ömer ibn Muhammed Nasıruddin el-Beydavi İran'da yetişmiş H. VII. asrın meşhur müfessirlerinden biri. Şiraz yakınlarındaki Beyda'da doğmuş, tahsil ve terbiyesini burada tamamlamış, yetiştikten sonra Şiraz'da kadı olmuş ve burada başkadılığa kadar yükselmiştir. Rivayete göre daha sonra şeyhi Muhammed ibn Muhammed Kethani'nin tavsiyesiyle kadılığı terketmiş (Ömer, Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, 350) ve 650/1252 senelerine doğru Tebriz'e gelip yerleşerek 685/1286'da vefatına kadar orada kalmıştır.

el-Gayetu'l-Kusva adlı eserinin mukaddimesinde belirttiğine göre birinci derecede hocası Şiraz başkadısı olan babası Ömer ibn Muhammed'dir. (Mahmud Besyuni Fude, Neş'etu't-Tefsir ve Menahicuhu, Kahire 1986, s. 211).

Eserleri ve bu arada tefsiri İslam aleminde çok meşhur olmasına rağmen hayatı, hocaları ve talebeleri hakkında kaynaklarda yeteri kadar bilgi yoktur. Yalnız onun, Tebriz'e geldiği sırada bir mecliste gösterdiği maharet ve ilmi seviye anlatılmaktadır ki bu sayede o mecliste hazır bulunan bir vezir tarafından itibar gördüğü kaydedilir. (Davudi, Tabakatu'l-Müfessirin, Beyrut, t.y. I, 248-249).

Tefsir, Hadis, Fıkıh, Usul-i Fıkıh, Kelam, Mantık ve Dil konularında te'lif etmiş olduğu eserlerden önemli olanları şunlardır:

1. Minhacul-Vusul ila ilmi'l-Usul: Fıkıh usulüne dairdir.

2. Şerhu Mesabihu's-Sünne: el-Beğavi (ö. 516/1122)'nin hadise dair Mesabihu's-Sünne adlı eserinin şerhidir.

3. Nizamu't-Tevarih: Farsça olan bu eseri Hz. Âdem'den başlayarak 674/1275 yılına kadar gelen genel ve özet bir tarihtir.

4. el-Gayetu'l-Kusva: Şafii mezhebine göre kaleme alınmış olan bu eser furuu'l-fıkha dairdir.

5. Tavaliu'l-Envar min Metalii'l Enzar. Kelam ilmine dairdir.

6. Envarü't-Tenzil ve Esraru't Te'vil. Kadi Beydavi "Kadi Tefsiri" diye de bilinen bu eseri ile şöhret bulmuş, ilim erbabınca çok değerli bir tefsir olarak kabul edilen bu tefsir asırlar boyunca ehl-i sünnet dünyasında medreselerde okutulagelmiş, üzerinde 250'den fazla şerh, haşiye ve ta'lika yazılmıştır. Fıkıhta Şafii, akaidde Eş'ari mezhebine göre te'lif edilmiş olan bu tefsiri özellikle Osmanlı medreselerinde asırlarca ders kitabı olarak okutulmuştur. Osmanlı alimlerince Hanefi-Maturudi mezheblerine uygun Nesefi tefsiri "Medariku't-Tenzil ve Hakaiku't-Te'vil"in değil de Kadi'nin bu eserinin medreselerde okutulmak üzere seçilmiş olması ger çekten önemini ve değerini ortaya koymaktadır.

Envarü't-Tenzil doğuda ve batıda defalarca basılmış olmakla birlikte yazmaları karşılaştırılarak ilmi bir nesirle şimdiye kadar yayınlanmamıştır.

Bu eserin haşiyeleri arasında Muslihiddin ibn Temcid (ö. 890/1485), Muhammed ibn Mustafa Şeyhzade (ö. 950/1543) Abdülhakim es-Siyalkuti (ö. 1067/1485) Şihabuddin el-Hafaci (ö. 1069/1659) ve İsmail İbn Muhammed el-Konevi (ö. 1195/1781)'nin haşiyeleri basılmıştır. Bunlar içinde de Şihab, Şeyhzade ve Konevi haşiyeleri çok meşhurdur.

Kadi tefsirini -hemen bütün müfessirlerde olduğu gibi- hayatının sonlarına doğru Tebriz'de kaleme almıştır. 650/1252 yıllarına doğru buraya geldiğine göre tefsirin yazılışı H. VII. asrın ikinci yarısındadır.

Tefsirinin başında Kadi Beydavi bir müfessirde bulunması gereken şartları ve tefsirinin özelliklerini şöyle açıklar: "Tefsir ilmi dini ilimlerin başkanı ve başı, şeriat binasının temelidir. Onun hakkında konuşmaya ancak usul ve füruu ile dini ilimlerin hepsinde yüksek bir mertebeye ulaşmış, Arap dil ve edebi sanatların bütün çeşitleri üzerinde bütün akranlarının üstünde olanlar layıktır. Uzun zamandır bu sahada bir kitap yazmayı düşünmekteydim. Bu kitab Sahabe, Tabiun ile onlardan sonraki selef ve halef alimlerinin büyüklerinden bana ulaşan tefsire dair sözlerin özünü, parlak nükteleri, parlak latifeleri, gerek benim, gerekse benden önceki faziletle müteahhir alimlerin Kur'an'dan çıkardıkları hükümleri ihtiva edecek, meşhur sekiz imama nisbet edilen kıraat vecihlerine, muteber kurradan rivayet edilen şaz kıraatlere yer verecekti." (Mecmau't-Tefasir, İstanbul 1984, I, 7-13). Gerçekten Kadı tefsirinde, bu girişteki şartlarına uymuş, söylediklerini ihtiva eden kısa, öz bir tefsir meydana getirmiştir.

Kadi tefsirinin en önemli kaynakları Zemahşeri (ö. 538/1144)'nin el-Keşşaf adlı tefsiri ile Fahruddin er-Razi (ö. 606/1210)'nin Mefatihu'l Gayb (el-Tefsiru'l-Kebir)'idir. Zaman zaman Ragıb el-İsfahani'nin el-Müfredat fi Garibi'l-Kuran'ından da istifade etmiştir.

Bir ayetin tefsirinde büyük çoğunluğunu el-Keşşaf'tan naklederek muhtelif te'villeri sırayla vermekle yetinmeyip bunlar arasında tercihler de yapar. Bir de bu te'villerin eserde, sıhhat derecelerine göre sıralandığı; kuvvetli sayıları te'vil, açıklama ve rivayetlerin önde zikredildiği görülür.

Kadi tefsirinde İsrailiyyata rastlanır. Özellikle surelerin faziletlerine dair surelerin sonlarında verdiği hadisler ihtiyatla karşılanmalıdır. Çünkü çoğunluğu ya zayıf, ya da uydurma hadislerdir. Maturidi mezhebine uymayan te'villeri görüldüğü zaman da bu eserin Eş'ari mezhebi kelam ekolünün görüşlerine uygun olarak yazıldığı hatırlanmalıdır. Ahkam ayetlerinin tefsirinde de hep kendi mezhebi olan Şafii mezhebini teyid edecek te'vil ve açıklamalara yer verir. Hadislerden istifade ederken bu mezhebin görüşlerinin delilleri olan hadisleri verir. Bu tefsir bir rivayet tefsiri olmadığı için tefsirde malzeme olarak kullanılan hadislerin isnad zincirleri zikredilmemiştir.

Envarü't-Tenzil, kelam ilmi konuları itibariyle Eş'ari mezhebinin görüşlerini aksettirmekle beraber -belki de farkına varmadan- Mu'tezile mezhebinin görüşlerine uygun te'villere girmiştir. Bunda, tefsirin el-Keşşaf'tan kısaltılarak alınmasının etkisi olmalıdır. Yani Kadı, el-Keşşaf'tan alıntılar yaparken ondaki Mu'tezile mezhebini destekleyen görüş ve te'villeri ayıklayarak almaya çalışmış ama bunda pek başarılı olamamıştır. Bu özellik maalesef el-Keşşaf'ın tesirinde kalan pekçok ehl-i sünnet müfessirinde görülmektedir.

Bu özelliklerine rağmen Kadı tefsiri sahabe, tabiun ve kendinden önceki müfessirlerin Kur'an tefsirine dair açıklamalarını kısa ve özlü bir şekilde toplayan, bu açıklamaların değerlendirmelerinin de yer aldığı, Kur'an-ı Kerim'in dil yapısı, belagatı ve icaz yönlerini açıklamaya öncelik veren, bunun yanında arapça ibaresi oldukça düğümlü bir tefsirdir.

Bedreddin ÇETİNER

Bu bilgi faydalı oldu mu ?